1.Trên cơ sở một bản thảo cũ viết từ sau CM8 đến sau năm 1945 "Vợ nhặt" được Kim Lân xây dựng hoàn chỉnh vào năm 1954. Gần mười năm trăn trở thể hiện tư tưởng của mình Kim Lân đã làm cho tác phẩm trở thành truyện ngắn đặc sắc. Đọc"Vợ Nhặt" trước tiên người đọc thấy ám ảnh ngay về những mảng hiện thực khắc nghiệt trần trụi. Nhưng nếu chiêm nghiệm kỹ càng chúng ta sẽ tìm thấy một mạch ngầm khác chảy suốt chiều dài những trang truyện. Dòng chảy ấy là giá trị nhân đạo của tác phẩm và chính nó đã góp phần quan trọng tạo nên giá trị tuyệt vời của tác phẩm và nâng cao vị thế nhà văn trong đội ngũ những cây bút truyện ngắn Việt Nam hiện đại.

2. Giá trị nhân đạo của tác phẩm "Vợ nhặt".

Tóm tắt cốt truyện: Vợ Nhặt là câu chuyện được Kim Lân xây dựng trong bối cảnh nạn đói khủng khiếp năm 1945; Tràng một người dân nghèo ngụ cư lấy được vợ, khiến cả xóm nghèo và người  mẹ - bà cụ Tứ ngạc nhiên, lo âu và  vừa vui chen lẫn buồn. Trong bữa cơm gia đình đạm bạc kham khổ, giữa những ngày đói u ám, trong óc Tràng hiện lên những cảnh người  nghèo đói kéo nhau trên đê sộp, đằng trước có lá cờ đỏ to lắm...

2.1. Cái nhìn sâu sắc và tấm lòng nhân hậu trước khát vọng của con người.

Tác phẩm mở ra với bối cảnh đổi thay to lớn đầy nghịêt ngã của cuộc sống con người khi nạn đói lịch sử vào năm 1945 tràn tới. Nó trở thành một hội chứng can thiệp vào cuộc sống, đập vỡ biết bao nhiêu mái ấm, xô đẩy con người đến thế giới tử thần, thay đổi nếp sống cách nghĩ, vốn văn hoá thuần phác trong sáng của người Việt.

Nhân vật Tràng  xuất hiện với sự biến đổi lớn, từ Tràng vui tính được trẻ con yêu mến giờ câm lặng tiều tuỵ kiệt sức "đi từng bước mệt mỏi ... đầu chúi về phía trước" và cô gái (Vợ Tràng sau này) vì đói mà mất tính cách với hành động bê tha và hình dáng tiều tụy lam lũ. Thế giới người đói hiện lên dưới ngòi bút nhà văn "Cái lều chợ đầy những người bồng bế dắt díu nhau xanh xám như những bóng ma, sáng nào cũng thấy ba bốn cái xác người chết nằm ngổn ngang".

Nạn đói xoá đi cái sinh khí của xóm làng, biến cái trù phú nhộn nhịp thành cái xơ xác, tiêu điều và đặc biệt thế giới con người sống mang đầy hơi thở tử khí của nghĩa địa, làng xóm không nhà nào có ánh đèn lửa khi đêm về, tiếng quạ kêu hoà với tiếng hờ khóc của người chết... là âm thanh ghê rợn buốt nhói vỗ động không gian. Giữa khung cảnh thê lương ấy ngòi bút Kim Lân đã dựng dậy câu chuyện hôn nhân: Tràng "nhặt" người đàn bà xa lạ mà cái đói đã làm biến dạng tính cách về làm vợ và đưa cô về làng.

Dưới góc nhìn hiện thực nghiêm lạnh người ta có thể đánh gíá hành động của Tràng là hành động liều lĩnh và con người đã mất giá một cách thảm hại. Tuy nhiên, đó là cái nhìn bên ngoài hời hợt của trái tim vô cảm. Cây bút nồng đượm hơi ấm yêu thương và cái nhìn nhân văn Kim Lân muốn đạt tới một đích khác đó là khai thác cái khát vọng âm ỉ cứ bền bỉ cháy trong các số phận nhân vật. Trước tiên là  khát vọng sống vẫn âm thầm cháy nơi cô gái. Bốn bát bánh đúc rõ ràng không phải là nguyên nhân khiến cô gái chung thân với Tràng, dường như cô tìm thấy ở Tràng có sự loé sáng hy vọng, đó là niễm tin dầu mơ hồ về một tổ ấm  có thể được tạo dựng. Chính đó là niềm tin của người đàn bà  yếu đuối suy sụp mất hết hy vọng sống vào sức mạnh nâng đỡ của người đàn ông và tình yêu sẽ chắp cánh cho cô bay qua cõi chết.

Còn Tràng, sự liều lĩnh của anh cũng không thuần thuý chỉ là sự liều lĩnh của một gã trai, mà nó còn là khát vọng. Đấy là khát vọng muốn có vợ, điêù mà mẹ anh bất lực không làm nổi, điều mà thực tế đen tối không cho phép thì Tràng đã quyết định để đạt được. Có thể còn có những băn khoăn nhưng, Tràng với quyết định ấy, muốn chứng tỏ bản năng người đàn ông của mình , tin và hy vọng vào cuộc sống mới ở trong tương lai.

Chính những khát vọng nhân văn ẩn khuất nơi đáy sâu con người ấy với những mong muốn tồn tại và cuộc sống hạnh phúc dù rất đời thường nhỏ nhoi, ở thời điểm mà mọi người không nhìn thấy, thậm chí chỉ thấy màu xám xịt bất lực buông xuôi, thì nó lại được Kim Lân cảm được và hiện ra bằng những trang viết  giàu sức gợi . Rõ ràng, trái tim của nhà văn đã chan hòa vào nhịp đập nơi những con tim nhỏ bé giữa không gian thời gian đè nặng bóng tử thần để cùng rung lên những khát khao những điều ao ước tốt đẹp hơn. Ngòi bút Kim Lân khi viết những tình tiết này đã tạo dựng được trang văn giục giã lòng người chống lại định mệnh và chữa lại định mệnh.

2.2. Lòng yêu thương trân trọng với những người bất hạnh

 Nụ cười nở bên cái chết

Cuộc dắt díu nhau về làng của hai người bất hạnh được miêu tả đầy ấn tượng. Giá trị nhân đạo được toả ra từ những những dòng văn tươi vui dí dỏm. Tràng đưa vợ về làng, tất nhiên không giống như chuyện vu quy bái tổ cờ xe võng lọng, song cuộc hành trình của lứa đôi cũng không hề bị rẻ rúng, niềm vui ngập tràn trong truyện. Kim Lân đã tỏ ra nhạy cảm và tinh tế khi khám phá tâm trạng cảm nhận hạnh phúc của Tràng. Hơn 20 lần truyện nhắc đến nụ cười của Tràng lúc thì phởn phơ, khi tủm tỉm, khi bật cười thành tiếng.

Đi bên cạnh một cô gái, gầy đói, rách như tổ đỉa, tuyệt nhiên không gợi lên trong Tràng một chút coi thường hay khinh rẻ hoăc xấu hổ. Ngược lại nhờ cô gái mà anh quên hết những cảnh sống ê chề,tối tăm hằng ngày quên cả đói khát ghê gớm đang đe doạ. Đó là gì, nếu không phải chính cô gái , như niềm hạnh phúc trong tầm tay,  là nguồn ấm áp kề bên sưởi ấm cái cô đơn giá lạnh trong anh?

Cô gái không hề có mặc cảm về thân phận "bị nhặt", cô đi bên Tràng với niềm tự hào sự ngang bằng, cô giễu anh "còn bé lắm đấy" mắng anh là "đồ khỉ gió" phát đen đét vào lưng anh, khoặm mặt lại... Những đoạn văn như thước phim hiện thực về tình yêu lứa đôi bay qua cái nền xám lạnh của nạn đói. Kim Lân đã để cho nhân vật cô gái hiện đầy đủ sức mạnh chế át người đàn ông đang yêu như bất cứ một cô gái xinh đẹp có đầy đủ tư cách nào.  Tràng và cô vợ nhặt thực sự hướng về nhau thích thú nhau như mọi đôi tình nhân khác trên cõi đời đang ở đỉnh say mê hoan lạc. Cái cách miêu tả này không thua kém bất cứ những dòng văn lãng mạn nào viết về lứa đôi. Khám phá được tình cảm ấy của con người khốn khổ để họ xuất hiện trên những trang văn ngập tràn niềm vui và hạnh phúc, Kim Lân đã tỏ ra là hiểu và thông cảm và cao hơn là trân trọng những con người bất hạnh. Ở thời điểm, khi mà một số cây bút coi họ là những người tầm thường thì Kim Lân đã nhìn nhận họ là những con người bình thường, khi mà kẻ thù dân tộc biến họ thành những xác chết thì Kim Lân tìm thấy và vớt họ lên ở phẩm chất con người ham sống và khát khao hạnh phúc, đó là chất nhân văn của ngòi bút Kim Lân.

 Hôn nhân của Tràng đem lại sinh khí cho làng ngụ cư

Kim Lân đã bố trí cuộc trở về của cặp vợ chồng qua trước mắt mọi người trong làng. Cuộc rước dâu có một không hai ấy lại không rơi vào bi kịch mà ngược lại nó lại mang đến bầu sinh khí cho cả không gian cái làng đầy tử khí.

Trẻ con gào lên "chông vợ hài"; và người lớn "những khuôn  mặt hốc hác u tối của họ bỗng dưng rạng rỡ hẳn lên có cái gì lạ lùng và tươi mát thổi vào cuộc sống khao khát và tối tăm của họ". Rõ ràng cuộc hôn nhân kỳ lạ của Tràng đã tạo ra những âm thanh vui nhộn làm bừng sáng niềm yêu thương trong làng ngụ cư vốn như những nhà mồ hoang lạnh với những sinh linh đang tuyệt vọng trong cơn đói khát.

Sự kết hợp liều lĩnh của Tràng và cô gái trở thành một thách thức lớn quyết liệt của khát vọng sống còn và hạnh phúc trước ý thức của xã hội làng ngụ cư đã tê liệt vì đói. Thách thức ấy, là ngọn gió xua đuổi tà khí u mê vây bủa con người của làng và làm cho tâm hồn con người nơi đây rạng rỡ hơn và le lói hy vọng sống.

Viết đoạn văn này nhà văn đã khẳng định sự sống và ý chí vươn lên chống lại định mệnh của con người,luôn mãnh liệt. Tác giả trân trọng yêu mến hành động liều lĩnh của họ và thổi vào cộng đồng những con người bất lực một niềm tin. Điều này cao hơn cái bay bổng xa rời hiện thực của dòng văn lãng mạn, hoặc bế tắc của dòng hiện thực, chỉ có trái tim nhân văn, cái nhìn của nhà văn cách mạng mới có được điều này trong bối cảnh ấy.

2.3. Tình yêu cuộc sống sẽ thắng được chết chóc sẽ thay đổi được cuộc sống.

Tư tưởng nhân đạo của truyện ngắn Vợ Nhặt không chỉ dừng lại ở việc phát hiện khát vọng ngợi ca trân trọng những con người bất hạnh. Truyện còn đem đến một thông điệp tình yêu cuộc sống sẽ tiêu diệt được chết chóc và sức mạnh tình yêu sẽ làm thay đổi cuộc sống nó làm cho cây đời ngời sắc hoa thơm và ngát xanh tươi mát.

klan2Truyện  phát triển tiếp bằng đoạn kể xảy ra trong căn nhà ọp ẹp của Tràng với hai chi tiết :  cuộc gặp gỡ mẹ già và những việc xảy ra sau đêm tân hôn. Người mẹ trước nạn đói cũng thất vọng và hoài nghi như mọi người đàn bà đau xót khác. Trước sự kiện con trai lấy vợ suy nghĩ của bà đẫm nước mắt cho cả con dâu và con của mình "biết có qua nổi cơn đói khát này không?"  Tuy nhiên trong lòng bà luôn có sự vương vấn thông qua những suy tư, phân tích bằng cả lý trí, và trái tim, bằng trách nhiệm và đạo lý của người mẹ. Bà nhìn nhận sự "nhặt vợ " không phải vì việc làm thấp kém mà là may nên bà cũng mừng lòng.   Bà nhìn người con dâu lòng đầy thương xót, một thứ tình cảm trân trọng không chút coi thường;  Bà nghĩ đến việc phải có "dăm ba mâm cho phải lẽ". .. Với tất cả những điều ấy, rõ ràng trong thẳm sâu suy nghĩ của Bà cụ Tứ luôn nghĩ về cô con dâu, nghĩ về chị như người còn nguyên giá trị.

Tất cả những suy nghĩ hành động ấy của Bà thể hiện cái nhìn nhân đạo của Kim Lân, suy nghĩ của ngươì trải đời như bà lão là kết luận về cách nhìn nhận con người trong hoàn cảnh khắc nghiệt ấy. Cách nhìn như vậy là nâng cao phẩm giá cho con người. Kim Lân đã thể hiện tư tưởng nhân đạo bằng cách xây dựng một tình huống về con người bị đánh mất phẩm giá trong con mắt mọi người để nâng niu khẳng định phẩm giá của họ. Có thể làm được như vậy là bởi nhà văn đã tự đặt mình vào trong cuộc với các nhân vật của mình, và bằng tình yêu của mình sưởi ấm giá lạnh của hiện thực, thắp lên ngọn lửa niềm tin vào cuộc sống

Sau một đêm thành vợ chồng, dường như tất cả không có gì thay đổi căn nhà nát, người mẹ già và làng xóm còn vương đầy hơi tử khí, song một không gian  đầy sinh khí đã tràn đến thay thế. Ngôi nhà sạch sẽ gọn gàng ong nước đầy ăm ắp; người vợ trẻ trở nên hiền dịu mẫu mực. Tràng thay đổi hẳn, đã phục sinh " hắn thấy thương yêu và gắn bó ngôi nhà; hắn thấy hắn nên người có bổn phận lo lắng cho vợ con sau này".

Một niềm tin vào tương lai xuất hiện nơi suy nghĩ của ba con người khốn khổ: "Hình như ai nấy đều có ý nghĩ rằng thu xếp cửa nhà cho quang qủe, nề nếp thì cuộc đời của họ có thể khác đi làm ăn có cơ khấm khá hơn", "chưa bao giờ trong nhà này mẹ con lại đầm ấm hoà hợp như thế".  Rõ ràng sức mạnh làm thay đổi không gian u tối nghèo đói biến nó thành thế giới nồng ấm chính là sức mạnh của tình yêu, ở đây tình yêu nam nữ đã thay đổi con người ; tình yêu người mẹ với con cái làm cho mọi người gắn bó hơn. Ngòi bút nhân đạo của  Kim Lân đã "vẽ" lại thế giới của căn nhà nát trở thành bức tranh về lâu đài hạnh phúc.

2.4. Kết thúc mở hướng dẫn đường cho con người tìm thấy cái đích của hạnh phúc và thôi thúc hành động.

Hiện thực của bữa cơm ngày đói và món chè khoán đắng ngắt cổ họng đã kéo họ về với thực tế. Chỉ với lòng yêu thương và hi vọng suông thì cuộc đời họ lại rơi vào ngõ cụt, con đường họ đi dẫn tới nghĩa địa trong tiếng gào thét cuả nạn đói. Chính ở thời điểm ấy cái cao tay già dặn của ngòi bút Kim Lân xuất hiện, Truyện được xây dựng thêm những tình tiết đặc biệt quyết định tư tưởng chủ đề tác phẩm. Đó là tình tiết nói về tin đồn mơ hồ Việt Minh phá kho thóc Nhật đế chia cho dân nghèo; những hình ảnh đoàn người trên đê, lá cờ đỏ... gieo vào lòng người những hy vọng mới. Đây cũng là điểm khác biệt quan trọng phản ánh thế giới quan và nhân sinh quan của các nhà văn thuộc dòng Hiện thực cách mạng với các dòng trước đó. Con người muốn thoát khỏi kiếp nô lệ, thoát khỏi cái chết rình rập thì chỉ còn cách vùng dậy chống lại bạo tàn để giành quyền sống mà thôi. Nhà văn đã không dễ dãi để phát triển thêm chi tiết gia đình tham gia cách mạng nhưng lôgic cuộc sống cho thấy họ không còn con đường nào khác. Dụng ý này gửi gắm trong truyện đã làm cho giá trị nhân đạo của tác phẩm đi tới sự viên mãn.

3. Nhân đạo không chỉ là khái niệm và rõ ràng không chỉ là tình cảm thông thường trong mối quan hệ qua lại giữa người và người dù ở cung bậc cao nhất là cảm thông chia sẻ; mà phải là giúp họ hoàn thiện nhân cách, có khát vọng vươn tới tự hoàn thiện mình thành NGƯỜI, với đầy đủ sức mạnh chinh phục hoàn cảnh. Ở điểm này, với những tình tiết cuối truyện nhà văn Kim Lân đã đạt được sự thành công và đứng ở bậc cao hơn so với các nhà văn viết về cùng đề tài trước đó.