Trước Mác, chủ nghĩa duy tâm giữ vai trò thống trị trong khoa học xã hội. Sự ra

đời học thuyết hình thái kinh tế - xã hội đã đưa lại cho khoa học xã hội một phương

pháp nghiên cứu thực sự khoa học.

Học thuyết đó chỉ ra: sản xuất vật chất là cơ sở của đời sống xã hội, phương thức

sản xuất quyết định các mặt của đời sống xã hội. Cho nên, không thể xuất phát từ ý

thức, tư tưởng, từ ý chí chủ quan của con người để giải thích các hiện tượng trong đời

sống xã hội mà phải xuất phát từ phương thức sản xuất.

Học thuyết đó cũng chỉ ra: xã hội không phải là sự kết hợp một cách ngẫu nhiên,

máy móc giữa các cá nhân, mà là một cơ thể sống sinh động, các mặt thống nhất chặt

chẽ với nhau, tác động qua lại lẫn nhau. Trong đó, quan hệ sản xuất là quan hệ cơ bản,

quyết định các quan hệ xã hội khác, là tiêu chuẩn khách quan để phân biệt các chế độ xã

hội. Điều đó cho thấy, muốn nhận thức đúng đời sống xã hội, phải phân tích một cách

sâu sắc các mặt của đời sống xã hội và mối quan hệ lẫn nhau giữa chúng. Đặc biệt phải

đi sâu phân tích về quan hệ sản xuất thì mới có thể hiểu một cách đúng đắn về đời sống

xã hội. Chính quan hệ sản xuất cũng là tiêu chuẩn khách quan để phân kỳ lịch sử một

cách đúng đắn, khoa học.

Học thuyết đó còn chỉ ra: sự phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội là một

quá trình lịch sử - tự nhiên, tức diễn ra theo các quy luật khách quan chứ không phải

theo ý muốn chủ quan. Cho nên, muốn nhận thức đúng đời sống xã hội phải đi sâu

nghiên cứu các quy luật vận động phát triển của xã hội. V.I.Lênin viết: "Xã hội là một

cơ thể sống đang phát triển không ngừng (chứ không phải là một cái gì được kết thành

một cách máy móc và do đó cho phép có thể tùy ý phối hợp các yếu tố xã hội như thế

nào cũng được), một cơ thể mà muốn nghiên cứu nó thì cần phải phân tích một cách

khách quan những quan hệ sản xuất cấu thành một hình thái xã hội nhất định và cần phải

nghiên cứu những quy luật vận hành và phát triển của hình thái xã hội đó"1.

Kể từ khi học thuyết hình thái kinh tế - xã hội của Mác ra đời cho đến nay, loài

người đã có những bước phát triển hết sức to lớn về mọi mặt, nhưng học thuyết đó vẫn

là phương pháp thực sự khoa học để nhận thức một cách đúng đắn về đời sống xã hội.

Đương nhiên, học thuyết đó "không bao giờ có tham vọng giải thích tất cả, mà chỉ có ý

muốn vạch ra một phương pháp... "duy nhất khoa học" để giải thích lịch sử"2.

Gần đây, có những quan điểm đi đến phủ nhận học thuyết hình thái kinh tế - xã

hội và cho rằng phải thay thế bằng cách tiếp cận văn minh. Cách tiếp cận này phân chia

lịch sử phát triển nhân loại thành văn minh nông nghiệp, văn minh công nghiệp, văn

minh hậu công nghiệp (hay văn minh tin học, văn minh trí tuệ). Thực chất đây là phân

chia dựa vào các trình độ phát triển kinh tế, dựa vào trình độ khoa học và công nghệ. Rõ

ràng, cách tiếp cận này không thể thay thế được học thuyết hình thái kinh tế - xã hội, nó

không vạch ra mối quan hệ giữa các mặt trong đời sống xã hội và các quy luật vận

động, phát triển của xã hội từ thấp đến cao.