Vào khoảng giờ Năm (3 giờ chiều), ánh sáng mặt trời đã dịu bớt và nhuốm sắc vàng nhạt bao phủ, lan tỏa từ trên ngọn đồi nơi tháp Po Nagar tọa lạc. Xung quanh trở nên vắng lặng, chỉ còn tiếng gió nhẹ lướt qua các tán lá và những bóng cây nhấp nhô kéo dài trên con đường dẫn lên đỉnh đồi, tạo ra những hình ảnh chập chờn trên mặt đất. Con đường dài lát đá phẳng lỳ và sạch sẽ, bóng cây che phủ lối đi, tạo ra một không gian râm mát và an yên, mời gọi các tín đồ tiến bước.

Không khí trong lành, hòa quyện với hương thơm của cỏ cây, làm cho không gian trở nên trang nhã đến thanh thoát.

Ngôi tháp Po Nagar sừng sững, hiện rõ dần với vẻ đẹp cổ kính và uy nghiêm. Ánh sáng nhàn nhạt nhuộm vàng ánh đỏ các tường gạch và cột đá, làm nổi bật những họa tiết chạm khắc tinh xảo của công trình. Từ xa, đã nghe thấy âm thanh vang dội của những tiếng kinh kệ, lời kinh lặp đi lặp lại, hòa cùng nhịp điệu của trống và nhạc cụ truyền thống, tạo nên không khí trang nghiêm và thiêng liêng.

Đây là thời khắc mà mọi người cảm nhận rõ ràng nhất sự kết nối giữa thiên nhiên, con người và thần linh, trong một không gian hòa quyện hoàn hảo của ánh sáng, âm thanh cùng với lòng thành kính.

Dọc đường có vài người hành hương từ phương xa lác đác kéo đến, bên cạnh những người địa phương, lòng tĩnh lặng, gương mặt nghiêm túc. Mỗi bước đi, mỗi lời cầu nguyện, mỗi hành động dâng lễ đều thể hiện sự kính trọng và tôn thờ đối với các vị thần và tổ tiên.

Đền thờ Po Yang Inư Nagar, một di tích linh thiêng của văn hóa Chăm Pa, là minh chứng sống động cho sự kết hợp hoàn hảo giữa truyền thống kiến trúc Hindu giáo cổ xưa và tinh thần tôn kính nữ thần bảo hộ. Được xây dựng từ sa thạch đỏ và đá ong, ngôi đền nổi bật với kỹ thuật xây dựng tinh xảo: các viên gạch được xếp chồng lên nhau một cách khít mạch đến mức không thấy dấu vết của chất kết dính.

Khu Thánh địa của Poh Yang Inư Nagar được tổ chức theo kiểu bố cục truyền thống của các đền thờ Hindu (mandir), bao gồm nhiều cụm tháp. Trung tâm của mỗi cụm tháp là một tháp chính (kalan), đứng uy nghi và vững chãi, bao quanh bởi nhiều tháp phụ nhỏ hơn. Bố cục này không chỉ thể hiện sự phân chia không gian trong kiến trúc Hindu, mà còn là một hình thức thể hiện sự liên kết giữa con người và các vị thần, cũng như với Puruṣa phổ quát - nguyên lý tối cao của vũ trụ.

Kiến trúc của ngôi đền không chỉ là công trình vật chất mà còn phản ánh nghệ thuật và lý tưởng tôn giáo của Ấn Độ giáo. Nguyên tắc cơ bản là sự kết nối toàn thể: người hành hương đi qua không gian theo mạng lưới 64 hoặc 81 ô, với các trụ cột và điêu khắc tôn vinh bốn nguyên tắc sống: artha (thịnh vượng), kama (niềm vui), dharma (đạo đức), và moksha (giải thoát). Ở trung tâm ngôi đền, thường là một không gian trống hoặc dưới vị thần, tượng trưng cho Purusa, kết nối mọi thứ và là bản chất của con người. Ngôi đền khuyến khích sự phản ánh, tạo điều kiện thanh lọc tâm trí, kích hoạt nhận thức đồng thời phản ánh quang phổ tâm linh của từng trường phái tín ngưỡng là vị thần mà các tín đồ thờ phụng.

Theo tầm nhìn Vệ Đà cho kiến thức ba chiều (Trayi-Vidya), ngôi đền không chỉ là một không gian vật lý mà còn là một bản đồ biểu thị các mối quan hệ giữa vũ trụ (Brahmaṇḍa) và tế bào (Pinda), dựa trên các con số thiên văn và nguyên tắc toán học độc đáo. Hình thức và biểu tượng của ngôi đền Po Yang Inư Nagar không chỉ là sự mở rộng tự nhiên của hệ tư tưởng Vệ Đà, mà còn là một ví dụ rõ ràng về sự đệ quy, thay đổi và tương đương trong các kiến trúc tôn giáo.

Ngôi đền bao gồm tất cả các thành phần vũ trụ cần thiết cho sự sống - từ lửa, nước đến các mô tả về thế giới tự nhiên và các vị thần, từ giới tính nữ hay nam đến những giới tính trường tồn và phổ quát. Đó là một không gian thánh thiện, nơi mọi yếu tố đều được hòa quyện để tạo nên một biểu tượng vĩnh cửu của sự tôn thờ và niềm tin, nhấn mạnh vai trò của nó không chỉ trong tôn giáo mà còn trong văn hóa và lịch sử của người Chăm.

Tổng thể kiến trúc của tháp Po Nagar gồm 3 tầng, đi từ dưới lên trên, tạo nên một trục thẳng thần đạo.

Thông thường, một ngôi đền Hindu điển hình theo phong cách Dravidian thường có bố cục theo trục Đông - Tây, có Gopuram (tháp cổng) ở bốn hướng tức là Đông - lối vào chính, Bắc và Nam - lối vào phụ, Tây thường được bít kín - chỉ mở vào ngày lành, còn gọi là cửa dụ. Một lý giải thú vị rằng cửa Tây là lối đi của thần linh, vì chỉ thần linh mới đủ quyền phép ra vào nơi cửa dụ, người phàm phải đi vào cửa chính luôn rộng mở từ hướng Đông. Mặt trước của cụm tháp Po Nagar mở ra với một tháp cổng tạo nên một ấn tượng mạnh mẽ ngay từ cái nhìn đầu tiên, không chỉ đóng vai trò là lối vào chính mà còn là biểu tượng của sự tiếp đón và kết nối tâm linh.

Bên cạnh tháp cổng là một kiến trúc phụ quay về hướng Bắc, nơi hướng về thần tài lộc Kuvera. Kiến trúc này bao gồm một hoặc hai phòng, được gọi là Kósa Grha. Đây là nơi chứa đồ tế nhuyễn và thức ăn cúng chư thần. Kósa Grha không chỉ là một phần chức năng quan trọng mà còn góp phần vào sự chuẩn bị và tổ chức các nghi lễ tôn thờ. Các phòng này được thiết kế đơn giản nhưng trang nhã, với các bức tường bằng đá và các cửa sổ nhỏ để thông gió.

Ngoài ra, còn có một bể nước (Kunda) nhỏ được dùng làm nơi tắm và rửa tội cho những người hành hương.

Từ tháp cổng, các bậc thang bằng đá dẫn lên tầng giữa là tiền đình (Mandapa), nơi diễn ra các nghi thức hành lễ. Những bậc thang này được xây dựng vững chãi, rộng rãi, dẫn dắt các tín đồ vào sâu hơn trong khu vực linh thiêng của đền thờ.

Hội trường Mandapa dùng làm phòng chờ cho khách hành hương và tín đồ để chuẩn bị lễ vật trước khi tiếp tục lên dâng cúng tại các điện thờ trên cao. Nó được nâng đỡ bởi hai dãy cột chính bằng gạch, hình bát giác, mỗi dãy gồm năm cột có đường kính vượt quá 1 mét và cao hơn 3 mét, tạo nên một ấn tượng vững chãi và uy nghiêm. Xung quanh các cột chính là 12 cột nhỏ hơn, thấp hơn, tất cả nằm trên một nền gạch cao hơn 1 mét. Các cột được sắp xếp theo nguyên tắc đối xứng, lưới và độ chính xác toán học. Nó sự phản chiếu và lặp lại cấu trúc giống như fractal, với mỗi cấu trúc mang một đặc điểm độc đáo nhưng vẫn theo nguyên tắc chung trung tâm, gọi là "một cơ thể gồm các tế bào lặp lại". Phía đông Mandapa có 2 cột nhỏ, nằm ở 2 bậc lên xuống của tiền đình và được hướng thẳng ra cổng chính.

Kể từ tầng giữa của hội trường, có một dãy bậc thang bằng gạch, với độ dốc rõ rệt, dẫn lên tầng trên cùng. Cầu thang dốc đứng không chỉ là một thách thức thể chất mà còn mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, đòi hỏi sự kiên nhẫn và nỗ lực từ các tín đồ. Việc leo lên những bậc thang dốc này phản ánh lòng thành kính và sự nỗ lực khi tiến gần đến các khu vực linh thiêng hơn của đền thờ. Độ dốc của cầu thang tạo nên một cảm giác nghiêm trang, nhấn mạnh sự phân biệt giữa các khu vực khác nhau trong ngôi đền, làm nổi bật sự linh thiêng và trang trọng của không gian thánh.

Ở tầng trên cùng, có hai dãy tháp được bao quanh bởi bốn bức tường đá. Dãy tháp phía trước có 3 ngôi, và dãy phía sau cũng có 3 ngôi tháp, chúng chạy song song với nhau. Ở dãy tháp phía sau có một ngôi tháp, với mái dài hình yên ngựa, tường có những hình điêu khắc như thần điểu Garuda, sư tử, các tiên nữ Apsara, rắn thần Naga...

Hầu hết các tháp phía trước được xây dựng theo dạng bình đồ hình vuông, với thiết kế trên đỉnh hình chóp nón (Shikhara/Vimana). Mái vòm của các tháp được thiết kế theo hình kim tự tháp, hình nón, hoặc các hình dạng núi khác, sử dụng nguyên tắc vòng tròn đồng tâm và hình vuông. Hình dạng này được lấy cảm hứng từ ngọn núi vũ trụ Meru hoặc Kailasa của dãy Himalaya, nơi cư ngụ của các vị thần theo thần thoại Vệ Đà.

Tháp thờ chính là tháp Po Nagar ở dãy trước, tháp lớn và rất cao (khoảng 23m), mà người ta còn hay gọi là tháp Bà. Nguyên thủy chính là tháp thờ thần Po Ina Nagar dựa trên nguyên mẫu của thần Parvati (Umar), vợ của thần Shiva (thần bảo hộ của các triều vua Chăm Pa) trong Hindu giáo.

Tháp Bà được xây dựng với bốn tầng, mỗi tầng đều có cửa, tượng thần và hình thú chạm khắc bằng đá, cùng với bốn tháp nhỏ ở các góc. Mặt ngoài của tường tháp được trang trí bằng những điêu khắc đá tạc các cảnh như vũ công, người chèo thuyền, xay gạo, và đi săn với cung tên, kèm theo nhiều gờ, trụ, và đấu. Trên đỉnh các trụ thường được đặt gạch trang trí hoa văn hình vòm tháp, tạo nên vẻ giống như một tháp nhỏ đặt trên một tháp lớn. Trên đỉnh của tháp chính là tượng thần Shiva cưỡi trâu thần Nandin, cùng với các tượng linh vật như chim Thiên Nga, dê, và voi. Thân tháp cũng được trang trí với nhiều tượng và phù điêu bằng đất nung, bao gồm hình Po Nagar, thần Tenexa, các tiên nữ, và các loài thú như nai, ngỗng vàng, và sư tử.Cửa chính ở phía đông dẫn vào một tiền sảnh, ở hai bên cửa có hai trụ đá được khắc truyền ký, đỡ một phiến đá hình thuẫn có khắc hình nữ thần Durga đang múa giữa hai nhạc công.

Bên trong tháp, không có cửa sổ và chỉ có một lối vào duy nhất hướng về phía đông, nơi mặt trời mọc, khiến không gian trở nên tối tăm và lạnh lẽo. Ánh sáng chỉ được chiếu sáng thưa thớt, giúp tín đồ có thể tập trung (darsana) vào hình dạng hữu hình của thần thánh (murti).

Tại cuối tháp là Garbhagriha (buồng tử cung/nhà bụng), biểu trưng cho "bào thai" hoặc "gốc rễ" của vũ trụ, nơi thần thánh cư ngụ và vũ trụ bắt đầu. Tại đây, có một bệ thờ bằng đá đặt dưới tượng Bà Po Nagar. Tượng nữ thần lớn được tạc bằng vàng, ngồi uy nghi trên bệ đá hình đài sen, lưng tựa vào phiến đá lớn hình lá bồ đề, với mười cánh tay. Hai bàn tay dưới đặt trên hai đầu gối, trong khi các bàn tay còn lại cầm các vật dụng như đoản kiếm, mũi tên, chùy và cây lao bên phải, và chuông, đĩa, cung, và tù và bên trái. Theo tín ngưỡng phồn thực của người Chăm, tượng bà không mặc quần áo.

Con đường bao quanh thánh đường, gọi là Pradakshina Patha, là nơi các tín đồ cầu nguyện thường đi vòng quanh tháp theo chiều kim đồng hồ trên một lối nhỏ.

Gần tháp chính, cách khoảng 20 mét về phía nam, có một ngôi tháp nhỏ hơn và ít trang trí điêu khắc hơn, cao khoảng 12 mét, là tháp thờ thần Shiva.

Xa hơn về phía nam, có một tháp nhỏ hơn nữa, bên trong không có bệ thờ mà chỉ có một linga (thạch trụ), thờ thần Ganesa - con trai của Shiva, với hình dạng thân người và đầu voi. Linga, một biểu tượng phổ biến trong tháp Chăm, là một trụ đá thấp gồm ba phần tượng trưng cho ba linh thể: phần dưới hình vuông tượng trưng cho Brahma, phần giữa hình bát giác tượng trưng cho Vishnu, và phần trên cùng hình tròn tượng trưng cho Rudra (hay còn gọi là Shiva).

Linga - Yoni, bộ phận sinh thực khí thường được thờ trong tháp Chăm, là biểu tượng của thần Shiva và sự sinh sôi, phát triển.

Tháp cuối cùng là tháp Tây Bắc, đứng thứ ba về độ cao trong tổng số các tháp, và là nơi thờ ông bà Tiều - những người đã cưu mang và nuôi dưỡng nữ vương Thiên Y A Na (Po Ina Nagar).

Po Ina Nagar, còn được biết đến với tên gọi Yang Pô Nagara, Po Ana gar (trong tiếng Chăm Eđê và Jrai, "ana" có nghĩa là Mẹ) hay Bà Đen trong tiếng Việt, là một nữ thần được sinh ra từ áng mây và bọt biển. Bà được tạo nên bởi áng mây trời và bọt biển, là người tạo dựng Trái Đất, sản sinh ra các loại gỗ quý, cây cối và lúa gạo trong thần tích ở đất Kauthara (Cù Huân).

Tháp Bà lưu giữ nhiều bia ký cổ quý giá của người Chăm, được viết bằng chữ Akhar Hayap (hay Akhar Tapaoh). Các bia đá ở hai bên cửa tháp chính ghi chép về việc cúng ruộng và dân công nô lệ cho nữ thần. Các nhóm bia ký bao gồm: Trên bia đá hình lục giác ở nhóm 1, do vua Satyavarman dựng năm 781, ghi lại sự kiện tháp bị giặc biển đốt phá năm 774 và việc xây dựng tượng thần Sri Satya Mukhalinga vào năm 784; ở bia nhóm 2 do vua Vikrantavarman III khắc, ghi công lao xây dựng của các tiên vương; đối với nhóm 3 và nhóm 4: do vua Vikrantavarman II khắc, ghi lại các lễ vật dâng cúng chư thần.

Ngôi đền tựa như trung tâm của mọi hoạt động xã hội, kinh tế, nghệ thuật và trí thức trong vương quốc. Được coi là trọng điểm của sự phát triển khu vực, ngôi đền điều hành các công trình quan trọng như hệ thống thủy lợi, cải tạo đất, cứu trợ và phục hồi sau thiên tai. Những công việc này được chi trả bằng các khoản quyên góp (melvarum), tích lũy từ các tín đồ. Quyên góp đến từ mọi tầng lớp trong xã hội: từ vua và hoàng hậu, quan chức vương quốc, thương gia, cho đến các sư và tu sĩ Bà-la-môn. Ngôi đền cũng quản lý các điền thổ do tín đồ để lại sau khi qua đời, và từ đó cung cấp công việc cho những người kém may mắn. Một số ngôi đền sở hữu kho báu lớn, với lượng tiền vàng và bạc phong phú, và những ngôi đền này còn giữ vai trò như ngân hàng trong cộng đồng.

Tất cả của cải đền tháp (Dơp ar po yang) đều là của thần linh, do ông từ (camưnay) có trách nhiệm trông coi và sử dụng để cúng tế, không ai được quyền chiếm hữu riêng và trục lợi.

***

Từ đỉnh tháp nhìn xuống dòng sông Cái uốn lượn, ánh sáng phản chiếu từ mặt nước tạo nên những dải sáng lấp lánh, cùng với làn nước trong veo hiện lên như một dải lụa bạc vắt ngang cảnh vật. Bãi lau sậy xanh mướt trải dài dọc theo bờ sông, tựa như một thảm cỏ mềm mại được trang điểm bằng những bông lau trắng xốp, rung rinh theo làn gió nhẹ thổi phớt qua.

Các vị sư thầy và tu sĩ hối hả đang đi tới lui, chăm chỉ dọn dẹp, trang hoàng đền thờ để chuẩn bị cho lễ Katé sắp đến, bằng những bông hoa trắng tinh khôi được kết thành vòng trang trí tinh xảo, và những dải đèn lấp lánh uốn quanh các cột đá. Những người thợ điêu khắc lão luyện vẫn miệt mài tu sửa những bức tượng, khắc sâu thêm vẻ uy nghiêm của các vị thần bên ngoài mặt tháp, để tiện cho việc đón đức vua và hoàng gia trong ngày lễ trọng đại.

Mùi hương trầm nồng nàn xen lẫn cùng với mùi hoa nhài, sen, cúc hòa quyện lan tỏa khắp không gian, chậm rãi qua từng ngõ ngách của đền thờ. Mùi hương như vỗ về, xoa dịu tâm hồn, khiến lòng người cảm thấy thanh thản, an nhiên trong dòng chảy của thời gian và tâm linh.

Việc trước tiên khi vừa mới bước vào đền của Kong-Kae là tìm đến một vị tu sĩ gần đó và nhẹ nhàng hỏi thăm: "Thưa ngài, Cả sư hiện tại đang ở nơi nào? Chúng con có thể gặp ngày ấy không ạ?"

"Thưa anh, Đức ông hiện đang ngồi thiền tọa tại Kuti ở phía tây của khu đền chính! Ngài có dặn dò tôi chờ đợi sẵn, khi nào quý vị đến thì tôi phải lập tức dẫn đường để diện kiến ngài ấy!" - Vị tu sĩ trẻ tuổi kính cẩn cúi đầu đáp lại. Giữa lúc đó, một tiếng kinh vang lên, hòa vang cùng với không gian thiêng liêng:

"या देवी सर्वभू‍तेषु शक्तिरूपेण संस्थिता

नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नम

या देवी सर्वभू‍तेषु बुद्धिरूपेण संस्थिता

नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नम

Ya Devi Sarvabhuteshu Shakti Rupena Samsthita,

Namastasyai Namastasyai Namastasyai Namo Namah.

Ya Devi Sarvabhuteshu Buddhi Rupena Samsthita,

Namastasyai Namastasyai Namastasyai Namo Namah..."

Dịch nghĩa:

Nữ thần hiện hữu trong tất cả các sinh linh dưới hình thức năng lượng,

Chúng con kính chào Ngài, kính chào Ngài, kính chào Ngài.

Nữ thần hiện hữu trong tất cả các sinh linh dưới hình thức trí tuệ,

Chúng con kính chào Ngài, kính chào Ngài, kính chào Ngài.

======

CHÚ THÍCH:

[∮] Tham khảo kiến trúc đền thờ Hindu cổ theo phong cách Dravidian và tháp Bà Por Nagar trên Wikipedia.

(*) Đây chỉ là sự liên tưởng, kết hợp các dữ liệu, tài liệu, dùng để mô tả bối cảnh. Hoàn toàn không có tính chất tham khảo.

[∮] Shikhara một từ tiếng Phạn dịch theo nghĩa đen là "đỉnh núi", ám chỉ tòa tháp cao trong kiến trúc đền thờ Hindu ở Bắc Ấn Độ và cũng thường được sử dụng trong các đền thờ Jain. Một shikhara trên phòng garbhagriha nơi vị thần chủ trì được tôn thờ là phần nổi bật và dễ thấy nhất của một ngôi đền Hindu ở Bắc Ấn Độ.

[∮] Garbhagriha cũng thường được bao phủ bởi một kiến trúc thượng tầng tháp lớn. Hai kiểu tháp chính là shikhara ( ở vùng phía bắc Ấn Độ) hoặc vimana (ở vùng phía nam Ấn Độ).

[∮] Đức bà Thiên Y A Na (天依阿那), còn gọi là Bà Chúa Ngọc, Bà Hồng, Cô Hồng, Bà Mẹ xứ sở, Bà Chúa Động, Bà Chúa Tiên, hay Thiên Y Thánh Mẫu, được người Chiêm Thành gọi là Poh Yang Ina Nagar (Bà Chúa Nước). Bà là con gái của Ngọc Hoàng và mẫu thiên hậu, được cư dân Việt và Chăm thờ phụng và được nhà Nguyễn xếp vào bậc thượng đẳng thần.

[∮] Theo các nhà nghiên cứu Tây Phương về văn bản Chăm cổ, chữ viết Chăm cổ xuất hiện trên bia đá Champa từ thế kỷ II đến XV. Chữ viết này thường được khắc trên đá và vách núi, nên người Chăm gọi là "akhar Hayap" (hay akhar Tapaoh). Trong tiếng Chăm, "Hayap" nghĩa là "mặt bằng phẳng" (như tảng đá) và "Tapaoh" chỉ kỹ thuật khắc, tạc. Do đó, "akhar Hayap" có nghĩa là chữ viết khắc trên đá, còn "Tapaoh" chỉ kỹ thuật tạc khắc.