Phần 1

Người làm vườn Mexico

Chương 5

KHẮC EUREKA ẢO TƯỞNG

Đó là một cảnh phim nổi tiếng trong một bộ phim nổi tiếng, nhưng khi Gurney lướt qua một lượt các gương mặt trong phòng thì anh không thấy một dấu hiệu nào cho thấy có người nhận ra nó. Trong cảnh phim đó, một người đàn ông già hơn đang tra khảo một thanh niên trẻ tuổi hơn.

Người thanh niên tha thiết muốn làm việc dưới trướng của Irgun, một tổ chức cấp tiến đấu tranh để thành lập một quê nhà cho những người Do Thái ở Palestine vào thời kì cuối Thế chiến II. Cậu ta giới thiệu bản thân mình như một chuyên gia bom mìn, đã kinh qua chinh chiến, một người đã tôi luyện sự tinh tường về thuốc nổ khi chiến đấu với quân phát xít trong khu ổ chuột Warsaw. Cậu ta còn kể rằng sau khi giết rất nhiều Phát xít thì đã bị bắt về và giam trong trại tập trung Auschwitz, nơi là cậu ta bị bắt dọn dẹp vệ sinh hằng ngày.

Ông già kia muốn biết nhiều hơn. Gã hỏi cậu nhiều câu hỏi cụ thể hơn về câu chuyện cậu kể, trại tập trung và những công việc cậu ta đã làm.

Phiên bản về các sự kiện của cậu thanh niên bắt đầu sụp đổ khi kẻ tra khảo phát hiện ra rằng không có thuốc nổ được sử dụng trong khu Warsaw. Khi câu chuyện hào hùng nát vụn, cậu ta bị ép phải thừa nhận rằng cậu ta đã học những kiến thức về thuốc nổ từ công việc thật sự của cậu ta trong trại tập trung, đó là nổ các cái hố dưới đất đủ lớn để có thể chứa hàng ngàn thi thể của các bạn tù bị giết mỗi ngày bằng khí ga trong các phòng hơi ngạt. Không những thế, gã đàn ông còn ép cậu thừa nhận, rằng cậu còn phải làm một nhiệm vụ còn hèn mạt hơn nữa, đó là lấy những mảnh trám vàng ra từ trong miệng của các xác chết. Và cuối cùng, như thể vỡ vụn trong nước mắt của sự phẫn nộ pha với nhục nhã, người thanh niên thừa nhận rằng những kẻ bắt giữ đã liên tục cưỡng hiếp cậu ta.

Sự thật trần trụi được phơi bày - cùng với sự tuyệt vọng của cậu thanh niên như để chuộc lại chính mình. Cảnh phim kết lại bằng việc cậu ta được cho gia nhập vào Irgun.

Gurney tắt máy phát băng đi.

"Vậy là," anh nói, quay lại nhìn ba mươi chín gương mặt trong phòng, "toàn bộ câu chuyện là thế nào nhỉ?".

"Mọi cuộc thẩm vấn đều nên đơn giản như thế thôi" Falcone nói với giọng tùy tiện.

"Và nhanh nữa" ai đó chen vào từ hàng ghế sau.

Gurney gật đầu. "Trong phim thì mọi thứ luôn trông có vẻ như đơn giản và nhanh hơn trong thực tế. Nhưng có điều gì rất thú vị đã xảy ra trong bộ phim đó. Khi bạn nhớ về nó sau cả tuần hay cả tháng sau ngày hôm nay thì bạn nghĩ khía cạnh nào của cảnh phim đó sẽ đọng lại trong đầu các bạn?"

"Thằng nhóc đã bị hiếp chứ gì," một người đàn ông với bờ vai rộng ngồi kế Falcone lên tiếng.

Những tiếng thì thầm đồng tình râm ran khắp phòng, cổ vũ những người khác nói lên ý kiến.

"Sự thất bại của cậu ta trong lúc thẩm vấn."

"Ừ đúng, cả vụ cái hình tượng trượng phu bốc hơi sạch sẽ."

"Hài hước thật đấy," người phụ nữ da đen duy nhất lên tiếng. "Cậu ta bắt đầu bằng việc nói dối về chính mình để đạt được điều mình muốn, nhưng rồi kết thúc bằng việc đạt được điều đó - việc được gia nhập vào Irgun - rốt cục bằng cách nói ra sự thật. Thêm nữa là, Irgun là cái khỉ gì vậy?".

Câu đó nhận được tràng cười lớn nhất trong ngày.

"Được rồi," Gurney nói. "Hãy dừng lại ở đó và nhìn kĩ hơn xem. Một thanh niên ngây thơ muốn được gia nhập vào tổ chức. Cậu ta đưa ra hàng đống lời nói dối để khiến bản thân trông có vẻ tốt hơn. Ông già khôn ngoan đã nhìn thấu hết, vạch trần mớ lời dối giá của nó rồi lôi sự thật ra. Và cứ như thế cái chân tướng thảm hại đã khiến đứa nhóc trở thành một ứng củ viên lý tưởng về mặt tâm lý học cho một kẻ Irgun cuồng tín. Thế là họ cho cậu ta gia nhập. Đó có phải là một cách tóm lược hợp lý cho những gì chúng ta vừa chứng kiến không?

Có vài cái gật đầu và lầm bầm biểu thị sự đồng tình, vài người tỏ ra thận trọng hơn.

"Có ai cho rằng đó không phải những gì chúng ta đã thấy không?"

Việc ngôi sao với chất giọng Tây Ban Nha của Gurney trông có vẻ băn khoăn khiến anh mỉm cười, và điều đó dường như là cú hích mà cô cần. "Tôi không nói rằng đó không phải những gì tôi thấy. Đó là một bộ phim, tôi biết thế, và trong phim thì có thể những gì anh nói là sự thật. Nhưng nếu trong thực tế - anh biết đấy, một đoạn phim thẩm vấn thật sự - đó có thể không phải sự thật."

"Điều đó có ý nghĩa mẹ gì vậy?" ai đó thì thầm dù không đủ thấp giọng cho lắm.

"Để tôi nói cho anh biết nó có nghĩa mẹ gì nhé," cô đáp, giọng đầy thách thức. "Nó có nghĩa rằng chẳng có bằng chứng nào cho thấy là lão già kia đã thực sự biết được sự thật cả. Nên gã thanh niên đã suy sụp và khóc lóc và nói rằng đã bị đâm vào đít, xin thứ lỗi cho ngôn từ của tôi. "Hu hu hu, thực ra tôi chẳng là người hùng gì hết, mà chỉ là một thằng hèn thảm hại đã phải quỳ xuống phục vụ bọn phát xít." Vậy thì làm sao chúng ta chắc được rằng đó cũng chỉ là một mớ nhảm nhí khác? Có lẽ thằng hèn đó khôn hơn vẻ ngoài đấy."

Chúa ơi, Gurney nghĩ thầm, cô ấy lại làm được điều đó lần nữa. Anh quyết định chen vào giữa khoảng im lặng đầy băn khoăn theo sau chia sẻ quá ấn tượng của nữ thanh tra. "Điều này mang chúng ta quay về với câu hỏi xuất phát," anh nói. "Vì sao chúng ta lại tin vào điều mà chúng ta tin? Như vị thanh tra tinh tế của chúng ta đây đã chỉ ra, người thẩm vấn trong đoạn phim đó có thể đã chẳng tìm ra sự thật nào cả. Câu hỏi ở đây là, điều gì đã khiến ông ta cho rằng ông ta đã tìm ra sự thật?"

Cú twist này dẫn đến rất nhiều phản ứng khác nhau.

"Đôi khi linh cảm của anh nói cho anh biết cái gì là cái gì, anh hiểu không."

"Có thể là cái vẻ suy sụp của thằng nhóc trông có vẻ thuyết phục với hắn ta. Có thể là anh phải thực sự ở đó và cảm nhận được cái thái độ đó."

"Ngoài đời ấy mà, người thẩm vấn thường sẽ phải biết nhiều hơn những gì mà họ đưa ra để hỏi. Có thể những điều thằng nhóc khai tương đồng với điểm nào trong số đó, hoặc khẳng định chúng."

Các thanh tra khác đưa ra rất nhiều luận điểm về chủ đề này. Những người khác không nói gì nhưng lắng nghe chăm chú. Một số ít, như Falcone, thì biểu cảm như thế câu hỏi này khiến họ nhức hết cả óc.

Khi những luồng câu trả lời dường như đã ngừng lại, Gurney lại đế thêm vào một câu hỏi mới. "Vậy các bạn có cho rằng một người thẩm vấn cứng cựa đôi khi cũng sẽ bị lạc lối bởi chính cách suy nghĩ mơ tưởng của anh ta hay không?"

Vài cái gật đầu, vài tiếng lầm bầm công nhận, vài biểu cảm đến từ sự khó phân định hoặc có khi đơn thuần là sự khó tiêu hóa nổi.

Một người đàn ông từ tận cuối dãy ghế thứ hai, với chiếc cổ thô to lộ ra trên chiếc áo T-shirt đen, cùng với bắp tay vạm vỡ phủ kín những hình xăm, mái đầu húi cua, và cặp mắt nhỏ - cặp mắt như thế bị ép phải díu lại bởi cơ bắp trên gò má anh ta - giơ tay. Những ngón tay của anh ta co lại gần như thành nắm đấm. Giọng anh ta nhỏ, thận trọng và đầy cân nhắc. "Có phải câu hỏi của anh là, phải chẳng đôi khi ta tin vào điều ta muốn tin?"

"Đó chắc chắn là điều tôi đang muốn hỏi đây," Gurney nói. "Anh nghĩ sao?"

Đôi mắt hí mở rộng ra hơn một chút. "Tôi nghĩ rằng điều đó... đúng. Đó là bản chất của con người." Anh ta hắng giọng. "Tôi sẽ nói ý kiến của mình thôi nhé. Tôi đã từng mắc sai lầm chính vì... yếu tố đó. Không phải bởi vì tôi quá muốn tin vào những điều tốt đẹp của người khác đâu nhé. Tôi đã làm công việc này một thời gian và không có quá nhiều ảo tưởng về động cơ của người khác, cái mà họ sẵn lòng để làm." Anh ta để lộ ra hàm răng nghiến chặt khi một cảm xúc khó chịu ùa về từ những hình ảnh quá khứ. "Tôi đã từng rơi vào hàng đống những vụ khủng khiếp như thế. Nhiều người trong phòng này cũng đã từng thấy rồi đấy. Tuy nhiên, ý tôi là, tôi hiểu cái suy nghĩ mà đôi khi anh cảm nhận được một điều gì đó, và anh không thể tưởng tượng được anh khao khát được tin rằng đó là sự thật đến mức nào. Như là, tôi biết chuyện gì đang xảy ra, hoặc là tôi biết chính xác mấy thằng khốn đó nghĩ gì. Tôi biết vì sao hắn ta làm những gì hắn đã làm. Ngoại trừ đôi khi, không phải thường xuyên, mà chính xác là chỉ đôi khi thôi, chứ còn thực ra tôi chẳng biết là khỉ gì hết, tôi chỉ nghĩ là tôi biết thôi. Trên thực tế, tôi cứ tin là tôi biết. Đó là một kiểu bệnh nghề nghiệp ấy." Rồi anh ta chìm vào im lặng, khiến cho anh như thể đang bâng khuâng về những hàm ý ảm đạm trong những lời anh vừa nói.

Một lần nữa, như thể lần thứ một ngàn anh từng trải qua trong đời, Gurney lại được nhắc nhở rằng ấn tượng đầu tiên không hẳn là đang tin cậy.

"Cảm ơn anh, Thanh tra Beltzer," anh nói với người đàn ông vạm vỡ trong khi nhìn vào biển tên của anh ta. "Đó là một ý rất hay." Anh lướt qua một lượt các gương mặt qua các dãy bàn và không thấy dấu hiệu phản đối nào. Ngay cả Falcone cũng có vẻ trầm lặng.

Gurney dành cả phút đồng hồ để lấy một viên bạc hà ra từ chiếc hộp đựng và bỏ nó vào miệng. Chủ yếu là anh đang chờ cho những lời bình luận của Beltzer đủ vang vọng trong căn phòng trước khi tiếp tục.

"Trong cảnh phim chúng ta vừa xem đó," Gurney nói với những chuyển động mới, "người thẩm vấn có thể đã muốn tin vào giá trị của sự sụp đổ của người thanh niên vì rất nhiều lí do. Hãy chỉ ra một trong số đó." Anh ngẫu nhiên chỉ vào một viên thanh tra vẫn chưa nói gì cho tới lúc này.

Người đàn ông chớp mắt, có vẻ xấu hổ. Gurney chờ đợi.

"Tôi cho là... Tôi đoán là ông ta có thể nghĩ rằng việc ông ta bẻ gãy được câu chuyện của thằng nhóc... anh biết đấy, rằng ông ta đã thành công trong việc thẩm vấn."

"Chính xác," Gurney nói. Anh bắt lấy ánh mắt của một người tham dự vẫn giữ im lặng khác. "Hãy chỉ ra một điểm khác."

Gương mặt đậm nét Ireland ẩn dưới kiểu đầu đinh mỉm cười. "Hắn nghĩ rằng hắn đã thắng được thằng nhóc theo cách nào đó, có lẽ. Chắc hắn phải đi báo cáo cho ai đó. Hí hửng đi phòng lão sếp. "Nghe xem tôi đã làm được gì này." Thế là được thưởng thứ này thứ kia. Có khi còn được thăng chức."

"Chắc rồi, tôi có thể thấy điều đó," Gurney nói. "Có ai có thể kể thêm lí do khác khiến ông ta tin vào câu chuyện của thằng nhóc không?"

"Quyền lực," người phụ nữ Tây Ban Nha trẻ nói bằng giọng khinh miệt.

"Là thế nào?"

"Ông ta có thể thưởng thức cái ý tưởng rằng ông ta đã lôi được sự thật ra từ đối tượng, buộc anh ta phải thừa nhận những điều đau đớn, buộc anh ta phải từ bỏ việc cố che giấu sự thật, buộc anh ta phải bộc lộ nỗi tủi nhục, khiến anh ta quỳ rạp xuống, thậm chí khiến anh ta phải khóc." Cô biểu cảm như thể đang ngửi thấy mùi hôi thối của rác rưởi. "Ông ta có thể bước ra khỏi đó, cảm thấy bản thân như Superman, một siêu thanh tra thiên tài nắm giữ mọi quyền năng. Như là Chúa."

"Lợi ích cảm xúc đáng kể đấy," Gurney nói. "Đủ để bẻ cong tầm nhìn của ông ta."

"Ồ đúng đấy," cô đồng tình. "Khoảnh khắc trọng đại lắm cơ."

Gurney thấy một cánh tay giơ tên từ phía cuối căn phòng, một người đàn ông với khuôn mặt sậm màu và mái tóc ngắn, lượn sóng cũng chưa từng lên tiếng. "Thứ lỗi cho tôi, thưa ông, tôi có chút bối rối ở đây ạ. Có một buổi giảng về kĩ năng thẩm vấn trong tòa nhà này và một buổi về nằm vùng. Hai buổi khác nhau đúng chứ ạ? Tôi đã đăng kí vào lớp nằm vùng. Tôi có đang ở đúng chỗ không? Vì những gì tôi đang nghe đây toàn là về thẩm tra."

"Anh đang ở đúng chỗ rồi," Gurney nói. "Chúng ta ở đây để nói về nằm vùng, nhưng có sự liên kết giữa hai hoạt động đó. Nếu anh hiểu rõ cái cách mà một thẩm tra viên có thể bị đánh lừa bởi chính điều mà anh ta muốn tin vào, anh có thể sử dụng nguyên lý tương tự để khiến đối tượng của vai diễn nằm vùng của anh tin vào anh. Tất cả đều xoay quanh việc đặt đối tượng đó vào thế "tìm ra" những sự thật về anh và anh muốn họ tin vào. Và xoay quanh việc khiến họ cảm thấy họ muốn tin anh - cũng giống như người đàn ông cho bộ phim đó muốn tin vào lời thú nhận vậy. Người ta thường tin tưởng mạnh mẽ vào điều mà họ cho rằng chính họ tìm ra. Khi mà mục tiêu của anh cho rằng họ đã biết được điều gì đó về anh mà anh không muốn cho họ biết, những điều đó bỗng trở nên rất thật đối với họ. Khi họ nghĩ rằng họ đi tới bên dưới lớp bề mặt của anh, họ sẽ cho rằng những điều được khám phá ra ở nơi sâu thẳm đó hẳn sẽ là sự thật. Đó là hiện tượng mà tôi gọi là Khắc eureka ảo tưởng. Đó là một trò mẹo kì lạ của trí óc khiến ta tin tưởng tuyệt đối vào những điều mà ta tin rằng ta đã tự khám phá ra.".

"Khắc ảo tưởng gì cơ?" Câu hỏi đến từ nhiều hướng khác nhau.

"Khắc eureka ảo tưởng. Đó là một từ tiếng Hy Lạp mà có thể tạm dịch là 'Tôi tìm ra rồi' hoặc, trong ngữ cảnh mà tôi đang sử dụng đây, thì có thể dịch là 'Tôi đã tìm ra sự thật'. Trọng điểm là..." Gurney nói chậm lại để nhấn mạnh điều anh sắp nói. "Những câu chuyện mà người ta kể cho bạn về chính họ dường như luôn tồn tại khả năng của sự sai trá. Nhưng những điều mà chính bạn khám phá ra dường như luôn là sự thật." Nên điều mà tôi đang muốn nói là: Hãy để mục tiêu của bạn cho rằng họ đã khám phá ra gì đó ở bạn. Khi đó anh ta sẽ tin rằng anh ta đã nhìn thấu bạn rồi. Đó là lúc mà bạn xây dựng được Niềm Tin. Bạn sẽ phải xây dựng được Niềm Tin đó, in hoa đấy nhé, bởi sự tin tưởng sẽ khiến mọi thứ trở nên có thể. Chúng ta sẽ dành tất cả thời gian còn lại của ngày hôm nay để cho bạn thấy làm thế nào để làm được như thế - làm thế nào để biến điều mà bạn muốn mục tiêu tin về mình trở thành điều mà người đó tin rằng họ đã tự khám phá ra. Nhưng giờ thì hãy giải lao một chút đã nhé."