120

Chương 7

Hormone

7.1. Cơ chế tác dụng của hormone

Hormone là những chất hữu cơ được tạo thành trong cơ thể có tác

dụng điều hoà các hoạt động sống trong cơ thể. Lượng hormone trong cơ

thể thường rất thấp.

Hormone có cả ở thực vật và động vật. Ở động vật hormone được

sản xuất tại các tuyến nội tiết và tác động đến các mô khác nơi nó được

tạo ra. Hormone từ tuyến nội tiết được tiết trực tiếp vào máu và được máu

vận chuyển đến các mô chịu tác dụng.

Hormone có tính đặc hiệu. Hormone có tác dụng điều hoà các quá

trình sinh lý, hoá sinh trong cơ thể mà không tham gia trực tiếp vào các

phản ứng của cơ thể. Hormone có tác động đến tốc độ sinh tổng hợp

protein, enzyme, ảnh hưởng đến tốc độ xúc tác của enzyme; thay đổi tính

thấm của màng tế bào, qua đó điều hoà hoạt động sống xảy ra trong tế bào.

Một số hormone tác động đến cơ thể thông qua chất trung gian

AMP vòng. AMP vòng là chất truyền tin thứ 2, còn hormone là chất

truyền tin thứ nhất. Theo cơ chế này tác dụng của hormone lên tế bào đích

xảy ra qua nhiều giai đoạn khá phức tạp.

- Trong màng nguyên sinh chất của tế bào có chứa chất nhận

hormone, chất này sẽ kết hợp đặc hiệu với hormone.

- Sự kết hợp đó kích thích làm tăng hoạt độ của adenylatcyclase xúc

tác cho phản ứng chuyển hoá ATP thành AMP vòng.

- Adenylatcyclase xúc tác cho phản ứng chuyển hoá ATP thành

AMP vòng.

- AMP vòng làm thay đổi vận tốc của các quá trình xảy ra trong tế

bào liên quan đến hoạt động của hormone.

- Như vậy tác dụng của hormone theo cơ chế này phải thông qua

AMP vòng mà không tác động trực tiếp vào tế bào.

- Quá trình hoạt hoá adenylatcyclase bởi phức hormone-chất nhận

được thực hiện qua chất trung gian là protein G. Phân tử protein này có

khả năng kết hợp với GDP hay GTP. Dạng phức protein G-GTP có tác

dụng hoạt hoá adenylatcyclase, còn protein G-GDP không có tác dụng

này. Như vậy muốn chuyển sang dạng hoạt động phải có sự tham gia của

GTP, nếu là protein G-GDP cần có sự thay thế GDP bằng GTP nhờ phức 121

hormone-chất nhận xúc tác. Dòng thông tin đã được truyền từ chất nhận

hormone đến protein G rồi đến adenylatcyclase.

- Protein G không chỉ có vai trò trung gian mang thông tin từ chất

nhận hormone đến adenylatcyclase mà còn có hoạt tính của GTPase, đó là

khả năng thuỷ phân GTP. Nhờ khả năng đó nên nó xúc tác cho quá trình

chuyển phức proteinG-GTP hoạt động thành dạng proteinG-GDP không

hoạt động do thuỷ phân GTP trong phức proteinGTP thành GDP tạo nên

phức proteinG-GDP. Bằng cơ chế đó protein G có vai trò quan trọng trong

quá trình hoạt hoá hay phản hoạt hoá adenylatcyclase. Khi lượng

hormone giảm adenylatcyclase trở thành dạng không hoạt động.

- Nhiều hormone có cơ chế tác động thông qua vai trò trung gian của

AMP vòng. Như vậy AMP vòng tham gia vào nhiều quá trình khác nhau

trong cơ chế tác động của hormone. Đó là do AMP vòng có tác dụng hoạt

hoá proteinkinase là enzyme xúc tác quá trình photphoryl hoá nhiều loại

protein khác nhau. Thường các protein enzyme ở dạng phosphoryl hoá là

dạng có hoạt tính sinh học.

- Các hormone tác dụng theo cơ chế qua AMP vòng, tín hiệu được

khuyếch đại lên nhiều lần, do vậy nồng độ các hormone trong máu rất

thấp, chỉ khoảng 10-10

M, nhưng chỉ cần hoạt hoá được một phân tử

adenylatcyclase đã có thể tạo ra được nhiều phân tử AMP vòng nên nồng

độ AMP vòng trong tế bào đích cao hơn nhiều lượng hormone trong máu.

Tác dụng hoạt hoá proteinkinase nhờ AMP vòng lại làm cho tín hiệu được

khuyếch tán tiếp tục vì nhiều phân tử protein được hoạt hoá nhờ

proteinkinase. Điều đó giải thích được tại sao nồng độ hormone trong máu

rất thấp mà tác dụng kích thích của nó lại rất mạnh.

- Một cơ chế tác động thứ hai của hormone là không qua AMP

vòng.Insulin là hormone tác động đến tế bào đích không qua bước trung

gian là làm tăng lượng AMP vòng. Insulin liên kết chặt chẻ với chất nhận

đặc hiệu của nó trên màng nguyên sinh chất của tế bào đích. Tương tác

giữa Insulin và chất nhận bảo đảm cho tác động của Insulin được thể hiện

nhanh chóng. Insulin còn có tác dụng phosphoryl hoá protein tham gia vào

cơ chế kích thích quá trình trao đổi glycogen.

- Cơ chế tác dụng của các hormone thực vật hoàn toàn khác

hormone động vật. Các hormone thực vật tác động lên hoạt tính các

enzyme bằng cách liên kết với enzyme để tạo phức hoạt động. Khi liên kết

với hormone hoạt tính của enzyme được tăng lên.

- Hormone thực vật còn làm thay đổi tính chất của màng

cellulose, màng nguyên sinh qua đó tác động kích thích quá trình

sinh trưởng của tế bào. 122

- Một cơ chế tác động quan trọng nữa của hormone thực vật là thay

đổi tính chất của nguyên sinh chất của tế bào, từ đó ảnh hưởng đến các

hoạt động sinh lý, trao đổi chất của tế bào

7.2. Các hormone quan trọng

7.2.1. Hormone động vật

- Hormone động vật có nhiều loại với cấu tạo và chức năng rất khác

nhau. Dựa vào cấu tạo hoá học có thể chia hormone động vật thành 3

nhóm:

- Hormone steroid là dẫn xuất của cholesterol.

- Hormone là dẫn xuất của amino acid.

- Hormone là peptide hay protein.

7.2.1.1. Hormone là steroid

- Đây là nhóm hormone có số lượng lớn, có vai trò quan trọng và đa

dạng. Người ta chia steroid thành 5 nhóm nhỏ với nhiều loại khác nhau:

T

T

Nhóm Đại diện

Nơi tạo

thành

Vai trò

1 Progestagen Progesterol

-Thể vàng

-Vỏ thượng

thận

Hormone dưỡng thai

giúp trứng phát triển

2

Glucocorticoid Cortisol

Vỏ thượng

thận

- Kích thích tổng hợp

glycogen và tích luỹ

glycogen ở gan.

- Kích thích phân giải

protein, lipid.

- Chống viêm, tích

nước muối.

3

Mineral corticoid Andosterol

Vỏ thượng

thận

- Tăng hấp thụ Na+, Cl

-

- Tăng tích nước.

- Bài tiết K+

4 Androgen Testosterol Tinh hoàn

Phát triển các đặc điểm

của nam giới.

5

Estrogen Estron Buồng trứng

- Phát triển các đặc

điểm nữ giới.

- Phát triển niêm mạc

dạ con. 123

7.2.1.2. Hormone là dẫn xuất amino acid

Đến nay người ta đã biết một số hormone là dẫn xuất amino acid

như adrenaline, noradrenaline, thyroxine...

- Adrenaline và noradrenaline là các hormone do tuyến thượng

thận tạo ra. Các hormone này có tác dụng kích thích sự phân giải

glycogen, làm giảm sự tổng hợp glycogen nên làm tăng hàm lượng

glucose trong máu.

.

Adrenaline

OH

HO CHOH - CH2 - NH - CH3

Noradrenaline

OH

HO CHOH - CH2 - NH2

Thiroxine là hormone do tuyến giáp sản xuất có tác dụng tăng cường

quá trình trao đổi chất, giúp cho cơ thể phát triển bình thường. Nếu thiếu

thyroxine gây nên trạng thái thiểu năng tuyến giáp làm cho cơ thể lùn,

kém phát triển, đần độn. Ngược lại nếu thừa thyroxine cũng gây bệnh là

ưu năng tuyến giáp làm cho người cao quá khổ, không cân đối.

Thyroxine (Tetraiodothyronine)

O

I

HO

I

NH2

CH2 - CH

COOH

I

I 124

Đây là nhóm hormone có vai trò quan trọng trong quá trình điều

hoà trao đổi chất trong cơ thể, đặc biệt là điều hoà lượng đường trong

máu.

Một số hormone là peptide:

STT Hormone Nơi tạo ra Vai trò

1 Tyrocalcitonin Tuyến giáp Giảm hàm lượng Ca++ trong máu

2 Insulin Tuyến tụy Giảm lượng đường trong máu

3 Glucagon Tuyến tụy Tăng lượng đường trong máu

4 Oxytoxin (HGF) Tuyến yên Gây co dạ con, kích thích đẻ

5 Vasopressin (ADH) Tuyến yên Tăng áp, chống bài tiết

6 Melanotropin (MSH) Tuyến yên Kích thích tăng sắc tố da

7 Somatotropin (STH) Tuyến yên Kích thích tăng trưởng, tăng TĐC

8 Corticotropin (ACTH) Tuyến yên Kích thích tuyến trên thận

9 Thyreotropin (TSH) Tuyến yên Kích thích tuyến giáp

10 Kích nang tố (FSH) Tuyến yên Kích thích tạo estradiol

Sau đây sẽ đề cập đến một số hormone trong nhóm này:

- Insulin: Insulin được tiết từ tế bào beta của đảo Langẻhan của

tuyến tụy khi lượng đường trong máu cao. Insulin kích thích các quá trình

tổng hợp, kìm hãm các quá trình phân giải glycogen ở gan, mô mỡ. Insulin

còn kích thích sự phân giải glucose. Nhờ đó insulin làm giảm lượng đường

trong máu, do đó chống lại bệnh đái tháo đường.

Insulin có khối lượng phân tử là 5800. Cấu tạo insulin gồm 2

chuỗi polypeptide: chuỗi A có 21 amino acid, chuỗi B có 30 amino acid.

Hai chuỗi liên kết với nhau bằng 2 liên kết disunfit.

Tiền chất của insulin là proinsulin và preproinsulin.Từ

preproinsulin biến đổi thành proinsulin, sau đó insulin được tạo nên từ

proinsulin.

- Glucagon là hormone peptide, có tác dụng ngược với insulin. Khi

lượng đường trong máu giảm qúa mức cho phép thì tuyến tuỵ sản sinh ra

glucagon có tác dụng làm tăng lượng đường trong máu nhờ kìm hãm quá

trình tổng hợp glycogen.

Glucagon có khối lượng phân tử 3.500, bao gồm 29 gốc amino

acid tạo chuỗi polypeptide mạch thẳng. 125

7.2.2. Hormone thực vật

Hormone thực vật là các chất có vai trò quan trọng trong quá trình

sinh trưởng, phát triển của thực vật. Có nhiều loại hormone khác nhau

trong cơ thể thực vật. Các loại hormone này khác nhau về bản chất hoá

học, về vai trò đối với thực vật. Có thể chia hormone thực vật thành 5

nhóm:

- Auxin.

- Gibberellin.

- Cytokinin.

- Absisic acid.

- Ethylen.

7.2.2.1. Auxin

Auxin là nhóm hormone quan trọng, phổ biến nhất ở thực vật. Có

nhiều loại auxin khác nhau với cấu trúc hoá học khác nhau. Loại auxin

quan trọng nhất là β-indol-acetic acid (IAA), ngoài ra một số auxin khác

cũng khá phổ biến là napthalen-acetic acid (NAA), phenyl-acetic acid

(PAA) ...

PAA

CH2-COOH

NAA

CH2-COOH

IAA

CH2-COOH

N

H

Auxin có vai trò nhiều mặt đối với thực vật:

- Kích thích sự sinh trưởng tế bào, từ đó kích thích sự sinh trưởng

các cơ quan và toàn cơ thể.

- Có vai trò quyết định hiện tượng ưu thế đỉnh.

- Có vai trò quyết định các cử động sinh trưởng như hướng sáng,

hướng trọng lực.

- Kích thích quá trình nảy mầm, rút ngắn thời kỳ ngủ của hạt, củ.

- Ức chế sự rụng lá, kích thích sự tạo quả. 126

- Kích thích các hoạt động sinh lý, các quá trình trao đổi chất và

năng lượng của cơ thể.

7.2.2.2. Gibberellin

Gibberellin là nhóm hormone quan trọng thứ hai ở thực vật.

Gibberellin được các nhà khoa học Nhật phát hiện lần đầu tiên ở loài nấm

gây bệnh lúa von (Gibberellin fujcoroi). Có nhiều loại Gibberellin khác

nhau, đến nay đã tìm thấy hơn 70 loại Gibberellin có mặt ở thực vật, vi

sinh vật. Người ta đặt tên các Gibberellin theo thứ tự thời gian phát hiện

GA . GA .... GAn, trong đó quan trọng nhất có thể kể đến là GA 1 2 3. Các

Gibberellin đều là dẫn xuất của vòng gibban.

C = O

Cấu tạo GA3

COOH CH3

HO

O

CH2

OH

Gibberellin có vai trò quan trọng trong quá trình sinh trưởng, phát

triển của thực vật:

- Kích thích sự sinh trưởng của tế bào, qua đó kích thích sự sinh

trưởng của các cơ quan và cơ thể.

- Kích thích quá trình nảy mầm, phá trạng thái ngủ của hạt, củ.

- Kích thích sự ra hoa của cây ngày dài.

- Kích thích các hoạt động sinh lý, các quá trình trao đổi chất và

năng lượng của cơ thể.

7.2.2.3. Cytokinin

Cytokinin là các dẫn xuất của base Adenine. Có nhiều loại

cytokinin khác nhau, quan trọng nhất là kinetin và zeatin. 127

Xitokinin tham gia và nhiều hoạt động sống quan trọng của thực vật:

- Kích thích sự phân bào qua đó kích thích sự sinh trưởng của tế bào.

- Làm chậm quá trình hoá già của tế bào, mô.

- Giúp cho thực vật chống lại các stress của môi trường có hiệu quả.

- Là thành phần cấu tạo của nucleic acid (trong một số loại RNA)

nên có vai trò trong quá trình trao đổi nucleic acid và protein.

- Kích thích các hoạt động sinh lý, các quá trình trao đổi chất và

năng lượng của cơ thể.

7.2.2.4. Absisic acid

Acid absisic (ABA) là nhóm chất ức chế sinh trưởng có tác dụng

ngược lại 3 nhóm chất trên. Absisic acid là dẫn xuất của triterpen.

N

N

Zeatin

N

H

HN - CH2- CH = CH

N N

CH2OH

Kinetin

HN - CH2

O

CH3

N

N

H

N

N

ABA

CH3

CH3 CH3 CH3

COOH

OH

O 128

Tác dụng chủ yếu của ABA là ức chế quá trình sinh trưởng của tế bào,

gây hiện tượng rụng lá, rụng quả. ABA kéo dài thời gian ngủ của hạt, củ.

Do ức chế sự sinh trưởng của thực vật nên ABA phối hợp với

nhóm chất kích thích sinh trưởng để điều hoà quá trình sinh trưởng của

thực vật xảy ra cân đối.

7.2.2.5. Ethylen

Ethylen (CH2 = CH2) là nhóm hormone thực vật có tác dụng gần

giống ABA nên thuộc nhóm chất ức chế sinh trưởng. Etylen thúc đẩy quá

trình chín của quả, quá trình rụng lá.

Khác với hormone động vật, hormone thực vật được tổng hợp

trong các phần khác nhau của cây mà không có các tuyến tiết chuyên biệt.

Các hormone thực vật được tổng hợp ở các vùng khác nhau của cây.

Auxin, gibberellin chủ yếu được tổng hợp tại các phần non của

cây, nhất là vùng sinh trưởng như đỉnh sinh trưởng, tượng tầng... Sau khi

tổng hợp Auxin, gibberellin được vận chuyển trong các mô dẫn hay qua hệ

thống tế bào sống để đưa đến các vùng tác dụng. Hormone thực vật cũng

không có tế bào đích chuyên biệt như ở động vật mà tác động lên toàn cơ thể.

Cytokinetin được tổng hợp mạnh ở phần rễ non, còn absisic acid ,

ethylen lạị được tổng hợp nhiều ở các phần già của cây. Sau khi tổng hợp

các hormone này cũng được vận chuyển đến các vùng khác nhau trong cơ

thể để thực hiện các chức năng của chúng.

129