trò

vui. Khúc hát nổi tiếng nhất của vở diễn,

"Thế giới tốt nhất trong tất cả các thế

giới có thể" - lời của Richard Wilbur,

được Pangloss và ca đoàn hát lên ngợi

ca chiến tranh như một phúc lành trong

tai họa, bởi vì nó đoàn kết tất cả chúng ta

lại, như những nạn nhân.

Terry Southern và Mason Hoffenberg

cũng nhập cuộc vui này bằng việc sáng

tác một

phiên

bản thô tục,

Candy,

nói

về

một

cô gái

trẻ chất phác, mặc dù bị tất cả

những gã đàn ông mà cô ta gặp lợi dụng,

nhưng vẫn ngây thơ và lạc quan. Năm

1964, tác phẩm này được chuyển thể

thành phim với dàn diễn viên ngôi sao,

trong đó có triết gia Ringo Starr.

Tất cả đều rất vui nhộn, nhưng đáng

tiếc rẳng những tác phẩm hài hước nói

trên đều hiểu sai luận đề của Leibniz.

Leibniz là một

nhà duy lý,

một thuật ngữ

triết học để chỉ những người theo quan

điểm coi lý trí là ưu việt so với các cách

thức thu nhận tri thức khác (đối lập,

chẳng hạn, với các

nhà kinh nghiệm chủ

nghĩa

kiên trì quan điểm cho rằng cảm

giác là con đường chủ yếu để đạt đến tri

thức). Leibniz đi đến kết luận rằng thế

giới này là tốt nhất trong các thế giới có

thể nhờ lập luận thuần túy lý trí như sau:

1. Nếu Thượng đế không chọn

sáng tạo ra thế giới, thì có thể

chẳng hề có một thế giới nào hết.

2."Quy luật lý do đầy đủ" nói

rẳng khi có nhiều hon một lựa

chọn, ắt phải có giải thích tại sao

lại chọn cái này mà không chọn

cái khác.

3. Trong trường hợp Thượng đế

đã lựa chọn một thế

giới

nhất

định để sáng tạo, thì nguyên do

nhất thiết phải được tìm kiếm

trong các thuộc tính của chính

Thượng đế, vì tại thời điểm đó

ngoài ngài ra chưa có gì

khác.

4. Bởi vì Thượng đế là toàn năng

và toàn thiện, ngài ắt phải sáng

tạo ra thế giới

tốt nhất

có thể.

Nếu suy nghĩ một chút, thì trong

hoàn cảnh này, đây là thế giới

duy nhất

có thể. Là toàn năng và

toàn thiện, Thượng đế không thể

sáng tạo ra một thế giới không tốt

nhất.

Voltaire, Berstein và cộng sự, Terry

Southern và Mason Hoffenberg, thảy đều

châm biếm tư tưởng của Leibniz đã bị

hiểu theo cách của họ: "Mọi thứ thật

tuyệt cú mèo". Nhưng Leibniz không cho

rằng thế giới chẳng có gì xấu. Ông chỉ

cho rằng, nếu Thượng đế sáng tạo thế

giới khác đi, có thể cái xấu còn nhiều

hơn.

May thay, chúng ta cũng sẵn có hai

truyện cười thực sự rọi sáng triết học

Leibniz.

Một người lạc quan nghĩ rằng đây là

thế giới tốt nhất trong tất cả các thế giới

có thể. Một người bi quan lại sợ rằng nó

đúng là như vậy.

Mẩu chuyện cười này ngụ ý rằng

người lạc quan tán đồng quan điểm coi

thế giới này tốt nhất trong tất cả các thế

giới có thể, trong khi người bi quan thì

không. Từ cái nhìn duy lý của Leibniz,

thế giới chỉ đơn giản là cái mà nó là;

mẩu chuyện chứng tỏ sự thật hiển nhiên

rằng lạc quan và bi quan là những thái độ

cá nhân không liên quan đến mô tả trung

tính, duy lý của Leibniz về thế giới.

Người lạc quan nói: "Cốc này đầy

một nửa." Người bi quan nói: "Cốc này

vơi một nửa. "Người duy lý nói: "Cái

cốc to gấp đôi so với cần thiết."

Điều này thật sáng rõ như thủy tinh

vậy.

VÔ TẬN VÀ VĨNH HẰNG

Hóa ra, dù thế giới này tuyệt vời hay

không, thì chúng ta cũng chỉ ghé qua

trong một cuộc viếng thăm ngắn ngủi.

Nhưng ngắn ngủi so với cái gì nhỉ? Với

năm tháng vô tận ư?

Leibniz bước tới đối diện với Thượng

đế hiện ra ở góc trái (đừng nhầm với

Thượng đế trên kia). Là một nhà duy lý,

Leibniz không hài lòng với việc nói rằng

một cái gì đó chỉ đơn giản "xảy ra", như

thể một cái gì khác có thể dễ dàng xảy ra

thay thế. Ông cảm thấy phải có một

lý

do

khiến mọi hoàn cảnh là

cần

thiết.

Tại

sao

ở

Seattle mưa nhiều hơn ở

Albuquerque? Bởi vì các điều kiện A, B

và C khiến nó

không thế

xảy ra khác đi

được. Với các điều kiện A, B và C,

không thể có hoàn cảnh nào khác. Cho

đến nay, đa phần chúng ta đều đồng ý với

ông, đặc biệt là các cư dân Seattle.

Nhưng Leibniz lập luận tiếp, rằng

ngay

cả các điều kiện cho trước này (A, B và

C)

cũng không thể khác. Và các điều kiện

trước chúng, và trước chúng nữa, cứ thế

và cứ thế liên tu bất tận. Đây là cái mà

ông gọi là "Luật lý do đầy đủ", nghĩa là

lý do để bất kỳ trạng thái thực của sự

việc nào

là

thực, không thể diễn ra theo

cách nào khác. Một vũ trụ không có

lượng mưa chênh lệch ở Seattle và

tập

hợp các điều kiện dẫn đến tình trạng

mưa đó

đơn giản không còn là một vũ

trụ. Một vũ trụ mà không có cái "đơn

nhất" thì chỉ là hỗn độn.

(

Tác giả chơi chữ:

vũ trụ (universe), và cái đơn nhất (uni)

Ý niệm về vô tận, trạng thái vĩnh hằng

chẳng hạn vẫn làm cho các nhà siêu hình

học bối rối. Tuy nhiên các nhà phi-siêu

hình học thì không quan tâm lắm.

Hai con bò đang đứng trên bãi cỏ.

Một con quay sang con kia nói, "Mặc dù

pi

thường được rút ngắn còn năm con số,

thật ra nó kéo dài đến vô tận."

Con bò thứ hai quay sang con thứ nhất

và đáp, "Bòòòò."

Truyện cười tiếp theo sau đây gắn tư

tưởng về vĩnh hằng với một khái niệm

triết học nổi tiếng khác là tính tương đối:

Một bà được bác sĩ cho biết bà ta chỉ

còn sống thêm sáu tháng. "Liệu tôi có thể

làm gì được nữa không?" bà ta hỏi.

"Có chứ," bác sĩ đáp. "Bà có thể kết

hôn với một viên kế toán thuế."

"Việc ấy sẽ giúp tôi chữa bệnh thế

nào?"

"Ồ, chữa bệnh thì không," bác sĩ nói,

"nhưng nó sẽ làm cho sáu tháng đó như

thể vĩnh hằng!"

Câu chuyện nêu lên câu hỏi triết học

"Làm thế nào mà một thứ hữu hạn, như

sáu tháng, lại có thể tương tự một thứ vô

tận, như vĩnh hằng?" Những ai đặt câu

hỏi này hẳn chưa bao giờ phải sống với

một viên kế toán thuế.

QUYẾT ĐỊNH LUẬN ĐỌ VỚI Ý

CHÍ TỰ DO

Trong khi chúng ta đang ở đây lúc

này, liệu chúng ta có thể kiểm soát chút

nào vận mệnh của mình không?

Suốt nhiều thế kỷ qua, các triết gia đã

tốn không biểt bao nhiêu giấy mực để tìm

kiểm lời đáp cho câu hỏi: liệu con người

có tự do quyết định và hành động, hay

những quyết định và hành động của

chúng ta bị định đoạt bởi các lực lượng

bên ngoài: di truyền, môi trường, lịch sử,

số mệnh, Microsoft.

Các bi kịch gia Hy Lạp nhấn mạnh

rằng tính cách và các khiếm khuyết không

tránh khỏi của nó có ảnh hưởng quyết

định đến quá trình của các sự kiện.

Khi được hỏi ông có tin vào ý chí tự

do không, tiểu thuyết gia thế kỷ hai mưoi

Isaac Bashevis Singer hóm hỉnh đáp,

"Tôi làm gì có lựa chọn nào khác." (Thật

ra đây là quan điểm mà một số triết gia

hoàn toàn nghiêm túc tán thành: rằng

chúng ta buộc phải tin vào ý chí tự do

của bản thân, bởi nếu không thì sẽ không

có cơ sở cho niềm tin của chúng ta vào

trách nhiệm đạo đức. Những lựa chọn

đạo đức của chúng ta sẽ tuột khỏi tay

chúng ta).

Gần đây, thứ tư tưởng cho rằng những

tác động tâm lý ngoài tầm kiểm soát của

chúng ta quyết định hành vi của chúng ta,

đã ăn mòn quan niệm về trách nhiệm đạo

đức, đến mức ngày nay chúng ta có "lối

biện hộ chày cối", kiểu như một bị cáo

kêu rằng lượng đường trong chút rượu

hắn uống đã đẩy hẳn đến chỗ phạm tội

giết người. Đó vẫn là lối nói "ma dẫn lối

quỷ đưa đường" cũ kỹ ngụy trang dưới

lớp áo tâm lý học hiện đại.

Mặt khác, có những người theo quyết

định luận nói rằng, "Chúa khiến tôi làm

thế. Thật ra, Chúa đã định đoạt mọi thứ

trong vũ trụ cho đến từng chi tiết cuối

cùng." Baruch Spinoza, nhà triết học

người Hà Lan gốc Do Thái thế kỷ mười

bảy, và Jonathan Edwards, nhà thần học

Mỹ thế kỷ mười tám là những người đề

xuất quyết định luận thần học này. Con

đại bàng, con ếch và người lái xe tải

trong câu chuyện dưới đây hẳn đã nghĩ

rằng họ lựa chọn và thực hiện các hành

động của mình một cách tự do.

Moses, Jesus, và một ông lão để râu

đang chơi golf. Moses đánh một cú văng

xa, bóng đáp xuống đường lăn nhưng rồi

lại lăn thẳng về phía đầm nước. Moses

giơ gậy golf của ông lên, rẽ nước, và quả

bóng nhẹ nhàng lăn sang bờ bên kia.

Jesus cũng đánh một phát bóng xa về

phía cái đầm ấy, nhưng đúng lúc sắp rơi

xuống giữa đầm thì bóng bay lơ lửng lên

trên mặt nước. Jesus thong thả bước đi

trên mặt đầm nước và hất bóng lên cỏ.

Ông lão để râu đánh một phát, bóng

đập vào hàng rào và bật nảy ra phố, ở đó

nó đập trúng một chiếc xe tải vừa chạy

tới rồi văng trở lại phía đường lăn bóng,

thẳng hướng đầm nước, nhưng lại rơi

xuống một lá hoa súng. Một con ếch ngồi

trên chiếc lá trông thấy quả bóng, há

miệng đớp ngay lấy. Một con đại bàng sà

xuống, quắp con ếch và bay đi mất. Khi

con đại bàng và con ếch bay qua bãi cỏ

xanh, con ếch đánh rơi quả bóng, và nó

rơi trúng ngay vào lỗ.

Moses quay sang Jesus và nói, "Tôi

ghét chơi với bố của cậu."

TRIẾT HỌC DIỄN TIẾN

Đến một lúc nào đó, nhất định phải có

một triết gia chống lại quan niệm về vị

Chúa áp đặt, nhúng tay vào mọi sự. Triết

gia thế kỷ hai mươi Alfred North

Whitehead lập luận rằng không những

Chúa không có khả năng quyết định

tương lai, mà chính tương lai sẽ quyết

định ngài. Theo triết thuyết diễn tiến của

Whitehead thì Chúa không toàn năng

cũng chẳng toàn thiện, mà bị thay đổi

theo diễn biến của các sự kiện. Hay như

các vị thời Kỷ Nguyên Mới từng nói,

"Chúa ư, có vẻ ông ấy cũng tiến hóa

nhiều đấy."

Alvin đang làm việc trong cửa tiệm

của mình thì nghe thấy một giọng ồm ồm

từ trên cao phán xuống, "Alvin, hãy bán

cửa hiệu của ngươi đi!" Anh ta mặc kệ.

Nhưng giọng nói đó cứ tiếp tục ra lệnh

hết ngày nọ sang ngày kia, "Alvin, hãy

bán cửa hiệu của ngươi lấy ba triệu đô

la!" Sau nhiều tuần lễ, anh ta mềm lòng

và bán cửa hiệu.

Giọng nói phán, "Alvin, hãy đến Las

Vegas!"

Alvin hỏi tại sao.

"Alvin, cứ đem ba triệu đô và đến

Las Vegas đi."

Alvin vâng lời, đến Las Vegas và ghé

vào một sòng bạc.

Giọng đó nói, "Alvin, hãy đến bàn

chơi bài xì dách và đặt hết tiền đi!"

Alvin lưỡng lự nhưng cũng đặt cược.

Anh ta được chia hai quân, tổng điểm là

mười tám. Nhà cái lật ra một con sáu.

"Alvin, cầm một quân bài lên!"

"Cái gì cơ? Nhà cái có mỗi..."

"Cầm một quân bài lên!"

Alvin bảo nhà cái chia bài cho anh ta,

và nhận được một quân Át. Mười chín.

Anh ta thở dễ hơn.

"Alvin, lấy một quân bài nữa."

"Cái gì cơ?"

"LẤY MỘT QUÂN BÀI NỮA!"

Alvin xin một quân bài nữa. Lại là

một con Át. Anh ta có hai mươi.

"Alvin, lấy một quân bài nữa!" giọng

nói ra lệnh. "Tôi có hai mươi rồi!" Alvin

gắt lên.

"LẤY MỘT QUÀN BÀI NỮA!"

giọng nói vang lên.

"Lấy bài!" Alvin nói. Anh ta lại được

một con Át nữa. Hai mươi mốt!

Giọng nói ồm ồm từ trên cao thốt lên,

"Ôi ngũ linh, con bà nó không thể tin

được!

(Theo luật chơi bài xì dách Blackjack, khi có

năm quân bài trên tay mà tổng điểm từ 21 trở

xuống thì người chơi thắng tuyệt đối.)

Ô, có gì đó thật là thú vị khi Chúa có

thể ngạc nhiên về chính mình.

NGUYÊN TẮC TIẾT KIỆM

Trong triết học vẫn luôn tồn tại

khuynh hướng phản siêu hình học, phát

triển tới đỉnh điểm đồng thời với cuộc

khải hoàn của thế giới quan khoa học

trong hai thế kỷ qua. Rudolf Carnap và

Nhóm Vienna (

The Vienna Circle, hiệp hội

các nhà triết học tập hợp xung quanh đại học

Vienna năm 1922, còn có tên là Hội Ernst

Mach (the Ernst Mach Society

).(không phải

nhóm nhạc disco của thập niên bảy mươi

như nhiều người hay nhầm lẫn) còn đi xa

đến mức tuyên bố đặt dấu chấm hết cho

siêu hình học như một tập hợp các tư

tưởng phi lý đã bị khoa học bác bỏ.

Rudy và Nhóm