với

nhà vị lợi, việc sử dụng chứng cớ gián

tiếp có thể gây hậu quả không mong

muốn là bỏ tù người vô tội.

Lại một lần nữa, những người thực tế

hơn trong chúng ta có thể hỏi, "Ai cần

quan tâm đến 

lý do 

khiến chúng ta bàn về

chứng cớ gián tiếp một cách thận trọng

như vậy?" Một cách thiết thực, chúng ta

chỉ cần vạch ra tính chất không đáng tin

cậy của nó, như người phụ nữ trong câu

chuyện sau đây đã làm. [Lưu ý cách vận

dụng phép phản chứng (

reductio ad

absurdum)

 rất khôn ngoan của cô ấy].

Một đôi vợ chồng đi nghỉ ở một khu

nghỉ dưỡng câu cá. Trong khi chàng chợp

mắt, nàng quyết định lấy thuyền của

chàng bơi ra hồ và đọc sách. Trong khi

nàng đang tắm nắng thì có một cảnh sát

bơi thuyền đến và bảo,

"Ở đây không

được câu cá, thưa bà. Tôi phải bắt giữ

bà."

Nàng nói, "Nhưng thưa ông, tôi có câu

cá đâu?"

Cảnh sát trưởng nói, "Thưa bà, bà có

tất cả dụng cụ cần thiết. Tôi buộc phải

bắt giam bà."

Nàng nói, "Nếu ông làm thế, thưa ông,

tôi sẽ phải tố cáo ông tội cưỡng hiếp."

"Nhưng tôi chưa hề chạm đến người

bà," viên cảnh sát nói.

"Tôi biết," nàng nói, "nhưng ông có

đủ dụng cụ cần thiết."

Tuy nhiên vẫn tồn tại những nguyên

tắc pháp lý trở nên rất khác biệt tùy

thuộc vào việc chúng ta áp dụng lý thuyết

nào trong số ba lý thuyết nêu trên, như

trong câu chuyện sau đây:

Một quan tòa gọi hai luật sư của hai

bên đến văn phòng của ông và nói, "Lý

do tôi gọi các anh hôm nay là hai anh

đều đã hối lộ tôi." Hai luật sư cùng ngọ

nguậy trên ghế. "Anh, Alain, đã đưa tôi

15.000$. Phil, anh đã đưa 10.000$."

Quan tòa trao cho Alain một tấm séc

trị giá 5.000$ và nói, "Bây giờ các anh

ngang nhau, và tôi sẽ hoàn toàn dựa vào

công lý để phán quyết vụ này."

Nếu mục đích của việc cấm hối lộ chỉ

là để loại trừ tình trạng vi phạm nghĩa vụ

xét xử công bằng đối với tất cả các bên,

thì chúng ta có thể đồng ý với ông quan

tòa rằng việc nhận mức hối lộ ngang

nhau có cùng kết quả như không nhận hối

lộ. Cũng như vậy, nếu mục đích của việc

cấm hối lộ là để đảm bảo đem lại những

kết quả tốt đẹp một cách công bằng cho

mọi người. Nhưng sẽ khó khăn hơn nhiều

nếu lập luận rằng nhận hối lộ ngang nhau

sẽ khuyến khích đức hạnh ở cả quan tòa

lẫn các luật sư. Lạ thật, sao chúng ta có

thể dông dài mãi mà không kể một câu

chuyện cười về các luật sư nhỉ? Ồ,

nhưng cần gì băn khoăn, chúng ta chỉ là

những con người thôi mà.

Một luật sư gửi thư cho thân chủ của

mình: "Frank thân mến: Tôi nghĩ hôm

qua tôi trông thấy anh ngoài phố. Tôi đã

băng qua đường để chào anh, nhưng hóa

ra không phải. 1/10 giờ: 50$."

oOo

DIMITRI: Cậu khiến tôi hào hứng rồi

đấy, Tasso ạ. Tôi đã quyết định ứng cử

vào Lực lượng cảnh sát đạo đức. Cậu có

ủng hộ tôi một phiếu không?

TASSO: Tất nhiên, bạn ạ. Nếu cuộc

bầu cử tiến hành bằng bỏ phiếu kín.

IX

TÍNH TƯƠNG ĐỐI

Chúng ta có thể nói gì nhỉ? Thuật ngữ

này có những nghĩa khác nhau đối với

những người khác nhau.

DIMITRI: Vấn đề rắc rối ở cậu,

Tasso ạ, là cậu nghĩ nhiều quá.

TASSO: So với ai?

DIMITRI: Ờ, so với lực sĩ Achilles.

TASSO: Thế so với Socrates thì sao?

DIMITRI: Ô kê, cậu lại thắng rồi. So

với Socrates, thì cậu quá ngu.

oOo

CHÂN LÝ TƯƠNG ĐỐI

Chân lý tương đối hay tuyệt đối?

Trang Tử, hiền triết Đạo gia cổ đại,

tỉnh dậy từ một giấc mơ trong đó ông là

một con bướm, hay là, ông tự hỏi, thật ra

ông là một con bướm lúc này đang mơ

mình là Trang Tử?

Trong thế giới phương Tây hiện đại,

các triết gia bị ám ảnh bởi tính tương đối

của cái biết đối với người biết. Như

chúng ta đã biết, George Berkeley còn đi

xa đến mức phát biểu rằng "vật thể" chỉ

tồn tại tương đối với trí óc.

Thế kỷ hai mươi, một giáo sư đại học

Harvard làm thí nghiệm với ma túy tạo

ảo giác và sửng sốt phát hiện các nhận

thức của mình mang tính tương đối.

Không, chúng tôi không nói đến Timothy

Leary (

Timothy Francis Leary (1920-1996),

nhà tâm lý học có ảnh hưởng người Mỹ, ủng hộ

lợi ích của chất gây ảo giác trong trị liệu.

).

Trước đó khá lâu, đó là William James

(

William James (1842-1910), nhà tâm lý học

và triết học tiên phong người Mỹ với những

cuốn sách vể tâm lý học, chủ nghĩa thần bí, chủ

nghĩa thực dụng.

). Khi hít khí tê, James

cảm thấy mình đạt đến trạng thái hòa

đồng cùng vũ trụ, nhưng khi chất kích

thích hết tác dụng, ông không thể nhớ

được gì về những nhận thức vũ trụ của

mình. Vì vậy, đến lần hít khí tê sau, ông

buộc một cây bút vào tay và đặt một

cuốn sổ mở trước mặt. Như mong đợi,

một ý tưởng chói sáng đến với ông, và

lần nầy ông đã ghi lại được trên giấy.

Vài giờ sau, thoát khỏi trạng thái đó, ông

đọc ý tưởng triết học đột phá đã tự tay

ghi lại: "Mọi thứ bốc mùi dầu hỏa!"

Ban đầu giáo sư James thất vọng,

nhưng sau đó ông bắt đầu tư duy bằng

cảm thức triết học. Ông nhận ra rằng vấn

đề thực chất có thế là: a/ Những ý tưởng

dường như là thiên tài dưới tác dụng của

khí tê thật ra rất tầm thường vớ vẩn?

hoặc b/ "Mọi thứ bốc mùi dầu hỏa" thực

sự là ý tưởng thiên tài, nhưng nếu không

có tác dụng của khí tê, người ta không

nhận thức được?

Phân tích của James phảng phất giống

một truyện cười.

TÍNH TƯƠNG ĐỐI CỦA THỜI

GIAN

Có nhiều truyện cười minh họa tính

tương đối của ý niệm thời gian. Chẳng

hạn:

Một con ốc sên bị hai con rùa chẹn cổ

ăn cướp. Khi cảnh sát hỏi nó đã xảy ra

chuyện gì, nó nói, "Tôi không biết.

Chúng nó nhanh quá."

Và đây, lại chính con ốc sên đó:

Có tiếng gõ, nhưng khi người phụ nữ

ra mở cửa, thì chỉ thấy một con ốc sên.

Bà ta nhặt nó lên ném qua sân. Hai tuần

sau, lại có tiếng gõ của.

Người đàn bà ra mở, và lại thấy con

ốc sên đó. Con ốc sên hỏi, "Có chuyện gì

xảy ra vậy?"

Tính tương đối giữa thời gian hữu hạn

và vĩnh hằng vẫn luôn là một chủ đề

chính của tư duy triết học, và vì vậy,

đương nhiên cũng là chủ đề chính của

các tác giả hài hước:

Một người cầu nguyện chúa, "Lạy

chúa, con xin hỏi người một câu hỏi."

Chúa đáp, "Được. Con nói đi."

"Thưa Chúa, có phải một triệu năm

đối với Người chỉ là một giây thôi

không?"

"Ừ, đúng đấy."

"Vâng, vậy thì một triệu đô la đối với

Người?"

"Một triệu đô la đối với ta chỉ là một

xu."

"A, vậy thì con xin Chúa," người ấy

nói, "xin Người cho con một xu?"

"Được," Chúa nói. "Chờ một giây

nhé."

Chúng tôi sẽ không xuất bản sách của ông,

Một tự truyện: Cuộc đời con phù du, vì

sách chỉ có một trang."

TÍNH TƯƠNG ĐỐI CỦA CÁC THẾ

GIỚI QUAN

Có vô khối truyện cười minh họa tính

tương đối của các quan điểm khác nhau:

Một người Pháp bước vào quán rượu.

Một con vẹt mặc bộ tuxedo đậu trên vai

ông ta. Người pha rượu nói, "ô, trông

ngộ quá ha, ông kiếm được nó ở đâu

đấy?"

Con vẹt nói, "Ở Pháp. Ở bên đó có

hàng triệu gã như gã này."

Nhà triết học Mỹ thế kỷ

hai mươi

W.V.O.

Quine viết rằng tiếng mẹ đẻ xác

định thế giới quan của chúng ta, chính nó

tạo nên khuôn khổ mà chúng ta không thể

vượt ra ngoài để nhìn thế giới dưới ánh

sáng khác. Chúng ta không thể dịch chính

xác sang ngôn ngữ của mình một thuật

ngữ từ thứ tiếng xa lạ. Chúng ta 

có

thể

thấy một người nói ngôn ngữ khác thốt

lên "gavagai" khi chỉ vào vật thể mà

chúng ta vẫn gọi là "con thỏ", nhưng

chúng ta không chắc ý

anh ta muốn nói

đến "món thịt thỏ hầm" hay là "chuỗi tiến

hóa thỏ" hoặc cái gì khác liên quan đến

thỏ.

Hai người Do Thái vào ăn tối trong

một tiệm cơm Tàu bán đồ chay. Anh hầu

bàn người Hoa nói dăm câu với họ bằng

tiếng Yiddish (

Tiếng Đức cổ của người Do

Thái ở Trung và Đông Âu.

) trong khi họ xem

thực đơn rồi sau đó nhận đặt món bằng

tiếng Yiddish luôn. Khi ra về, hai người

khách nói với người chủ tiệm Do Thái

rằng thật là ngạc nhiên thú vị vì họ có thể

nói chuyện với người hầu bàn bằng tiếng

Yiddish.

"Suỵt, khẽ thôi," người chủ tiệm nói.

"Hắn vẫn nghĩ là mình đang học tiếng

Anh đấy."

Câu chuyện này minh họa chính xác

quan niệm của Quine về các vấn đề căn

bản của dịch. Anh hầu bàn người Hoa có

thể ghép các từ Yiddish thành câu theo

cùng một cách như những thực khách Do

Thái. Tuy nhiên 

toàn bộ

 hiểu biết tiếng

Yiddish của anh ta mắc một khuyết điểm

trầm trọng: Anh ta nghĩ đó là tiếng Anh!

Thậm chí bản thân quan niệm về cái

gì được coi là ngoại ngữ cũng mang tính

chất tương đối với người nói. Hãy xem

câu chuyện sau đây của giới thương mại

quốc tế:

Một công ty đa quốc gia đăng quảng

cáo tuyển thư ký. Một con chó giống

Golden Retriever nộp đơn xin việc, đã

qua được phần thử đánh máy, và được

đưa vào phỏng vấn. Trưởng phòng nhân

sự hỏi, "Mày có nói được ngoại ngữ nào

không?"

Chó Golden Retriever trả lời, "Meo!"

Ở thời đại chúng ta, Michel Foucault

tập trung vào một loại tính tương đối

khác - tính tương đối của các giá trị văn

hóa đối với quyền lực xã hội. Xã hội xác

định các giá trị văn hóa của chúng ta,

đặc biệt những gì chúng ta coi là tiêu

chuẩn, và kiểm soát việc thực hiện

chúng. Ai bị coi là mắc bệnh tâm thần?

Ai xác định điều đó? Điều đó có ý nghĩa

gì đối với những người bị xác định mắc

bệnh tâm thần? Và có ý nghĩa đối với

những người kiểm soát họ? Ai là người

phải kiểm soát họ? Câu trả lời cho các

câu hỏi này thay đổi tùy thời gian, khi

thiết chế quyền lực trong xã hội thay đổi.

Có thời, việc kiểm soát nằm trong tay

giới tăng lữ, ở thời khác, trong tay các

bác sĩ. Điều này thể hiện ngụ ý của xã

hội về cách chữa trị cái gọi là bệnh tâm

thần. Điểm cốt yếu là những giá trị chúng

ta vẫn coi như vĩnh cửu và tuyệt đối thực

ra chỉ mang tính tương đối trong dòng

chảy liên tục của lịch sử, phụ thuộc vào

việc quyền lực ở trong tay ai và được họ

sử dụng như thế nào.

Pat: Milke này, tớ đang chạy xe trên

đường cao tốc và gọi cho cậu bằng điện

thoại di động mới đấy.

Mike: cẩn thận nhé, Pat. Radio vừa

thông báo có một thằng khùng đang chạy

ngược chiều trên đường cao tốc.

Pat: Một thằng khùng á? Mẹ kiếp, ở

đây đang có hàng trăm thằng kia kìa!

Xét một cách thuần túy lí trí, thì Pat

chính là thằng cha mà radio nhắc đến.

Nhưng theo tương quan từ góc nhìn của

anh ta, thì hàng trăm người khác mới

chạy sai đường. Vậy tại sao câu chuyện

trở thành hài hước, mà không chỉ là một

minh họa thuần túy về sự va chạm của

các quan điểm khác nhau? Bởi vì theo

Foucault, nhà nước đã có luật quy định

đi theo hướng nào là đúng.

Thêm một mối băn khoăn khác của

các triết gia từ thời Plato là tính tương

đối giữa các giá trị tạm thời và các giá

trị vĩnh hẳng. Và lần nữa, vấn đề được

đặt vào tầm ngắm của truyện cười:

Ngày xưa có một ông nhà giàu sắp

chết, ông ta hết sức đau lòng vì phải chia

lìa với đống tài sản đã khó nhọc cả đời

mới kiếm được, nên chỉ ao ước có thể

mang chúng theo lên Thiên đường. Bởi

vậy, ông ta liền cầu nguyện để xin được

phép mang theo một ít của cải.

Nghe thấy lời cầu xin đó, một thiên

thần hiện ra trước ông ta. "Ta rất tiếc,

nhưng ngươi không thể mang của cải

theo." ông nhà giàu khẩn nài thiên thần

hãy nói với Chúa để xem Ngài có thể

uốn cong luật lệ một chút không.

Thiên thần lại hiện ra và thông báo

rằng Chúa đã quyết định ban ngoại lệ và

cho phép ông ta mang theo một chiếc

vali. Quá vui mừng, ông ta lấy ra chiếc

vali to nhất, nhét đầy những thỏi vàng

ròng, và đặt nó bên cạnh giường.

Ít lâu sau, ông nhà giàu chết và xuất

hiện trước cổng thiên đường. Thánh

Peter nhìn chiếc vali và nói, "Dừng lại,

ngươi không được mang cái đó vào

đây!"

Ông nhà giàu bèn giải thích với Thánh

Peter rằng ông ta đã được phép và xin

Thánh hỏi lại Chúa. Lát sau, Thánh Peter

quay trở lại và nói, "Ngươi nói đúng,

ngươi được phép mang theo một túi

xách, nhưng ta phải kiểm tra bên trong

trước khi cho nó qua."

Thánh Peter mở vali để kiểm tra

những của cải trần thế mà người kia thấy

quá quý báu không nỡ bỏ lại, và thốt lên,

"Nguơi mang theo đá lát đường à?"