Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ của lực lượng sản xuất

a. Lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản xuất

- Trình độ của lực lượng sản xuất trong từng giai đoạn lịch sử được đánh dấu bằng công cụ lao động, kinh nghiệm lao động, kỹ năng lao động của con người, trình độ tổ chức, và phân công lao động. Nếu công cụ lao động thô sơ thủ công thì tổ chức lao động mang tính chất tư nhân, cá thể là phù hợp, nhưng đến khi công cụ lao động sản xuất đạt đến trình độ cơ khí hóa, hiện đại hiện hóa thì tổ chức lao động mang tính chất tư nhân, cá thể không còn phù hợp, mà phải mang tính xã hội hóa, sản xuất tập thể.

- Khi một phương thức sản xuất mới ra đời, quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ của lực lượng sản xuất, nhưng do lực lượng sản xuất thường xuyên biến đổi, có thể nói, nó diễn ra hàng ngày, trong khi đó quan hệ sản xuất biến đổi rất chậm, dẫn đến mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất với quan hệ sản xuất khi đó, quan hệ sản xuất trở thành lực cản trở, kìm hãm sự phát triển lực lượng sản xuất. Yêu cầu khách quan của sự phát triển lực lượng sản xuất tất yếu dẫn đến phải thay thế quan hệ sản xuất cũ bằng quan hệ sản xuất mới phù hợp với trình độ phát triển mới của lực lượng sản xuất. Thay thế quan hệ sản xuất cũ bằng quan hệ sản xuất mới, cũng có nghĩa là phương thức sản xuất cũ mất đi, phương thức sản xuất mới ra đời.

b. Sự tác động trở lại của quan hệ sản xuất đối với lực lượng sản xuất

- Lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản xuất, nhưng quan hệ sản xuất cũng có vai trò tác động trở lại lực lượng sản xuất. Trong quan hệ sản xuất, phân phối sản phẩm làm ra là khâu cuối cùng của quá trình sản xuất, nếu phân phối công bằng nó sẽ tác động đến sự phát triển của lực lượng sản xuất và ngược lại sẽ kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất. Tuy nhiên, việc giải quyết mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất không giản đơn, mà nó phải thông qua nhận thức và hoạt động cải tạo xã hội của con người. Trong xã hội có giai cấp phải thông qua đấu tranh giai cấp, thông qua cách mạng xã hội.

c. Ý nghĩa phương pháp luận

- Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển lực lượng sản xuất là quy luật phổ biến, tác động trong toàn bộ tiến trình lịch sử nhân loại. Sự thay thế, phát triển lịch sử nhân loại từ chế độ nguyên thủy, chế độ chiếm hữu nô lệ, chế độ phong kiến, chế độ tư bản và chế độ cộng sản chủ nghĩa trong tương lai là do sự tác động của một hệ thống các quy luật xã hội, trong đó quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất là quy luật cơ bản nhất.