Chùa Tam Thanh nằm trong động núi đá (nên còn được gọi là Động Tam Thanh, còn có tên gọi khác là Thanh Thiền) thuộc địa phận phường Tam Thanh, thành phố Lạng sơn  , tỉnh Lạng Sơn.
Theo sử sách  thì chùa Tam Thanh có từ thời nhà Lê. Tấm bia có niên đại cổ nhất ở chùa hiện nay là bia "Trùng tu Thanh Thiền động", được chế tác vào năm Vĩnh Trị thứ 2 (1677), ghi chép về việc trùng tu di tích, có thể nói rằng chùa này đã có từ trước đó.4 Trong cuốn "Đại Nam Nhất Thống Chí" của Quốc Sử quán triều Nguyễn có viết rằng: "Chùa này nằm trong động núi đá thuộc địa phận xã Vĩnh Trại, châu Thoát Lãng, cửa mây nhũ đá trong sạch, không bụi trần. Người địa phương cùng người Minh Hương tô tượng phật phụng thờ, lại có tên nữa là Chùa Thanh Thiền".
Về tên gọi xưa kia là nơi thờ tự của Đạo Giáo, thờ Tam Thanh (Ngọc Thanh, Thượng Thanh, Thái Thanh) nên có tên gọi là chùa Tam Thanh ,đây là ba cung Thanh cao nhất được coi là ba tiên cảnh mà ở đó mỗi cung do một vị thần cai quản, đó là
- Nguyên Thủy Thiên Tôn (Ngọc Thanh Đại Đế),
- Linh Bảo Thiên Quân (Thượng Thanh Đại Đế),
- Đạo Đức Thiên Tôn (Thái thượng Lão Quân.
Sau này do ảnh hưởng của nhiều yếu tố, Đạo Giáo mờ nhạt trong tâm thức dân chúng địa phương, người ta đưa các yếu tố thờ tự của Phật giáo, thờ Thánh vào trong di tích.
Chùa Tam Thanh là một ngôi chùa đặc biệt, được bố trí trong hang đá, không có kiểu kiến trúc giống như những ngôi chùa khác. Qua cách sắp xếp bài trí tượng có thể thấy hệ thống thờ tự được sắp xếp theo kiểu "tiền Phật hậu Thánh" tức ngoài thờ Phật trong thờ mẫu
. Đặc biệt trong chùa còn lưu giữ bức phù điêu Adiđà có niên đại vào thế kỷ 17 được tạc theo thế đứng vào vách đá trong hình một lá bồ đề là một nét độc đáo của di tích.
Đi sâu vào trong Động, ở khu trung tâm có hồ Âm Ty, nước không bao giờ vơi cạn, hồ tuy nhỏ nhưng nước chảy suốt ngày đêm, trên các trần hang có nhiều nhũ đá thiên tạo từ ngàn xưa với những hình tượng sinh động kỳ bí: cây Ngô Đồng, Tiên Ông, Sư Tử, Voi... Đi vào bên trong ta bắt gặp một sân khấu nhỏ, xung quanh có những nhũ đá nhiều hình thù khác nhau do thiên nhiên tạo nên, có hai cửa thông thiên, ánh sáng từ hai cửa này soi rọi vào động làm cho những nhũ đá đẹp lạ thường. Cạnh khu vực sân khấu có lối dẫn lên cổng trời, tại đây ta có thể đứng ngắm nhìn quang cảnh của một vùng nông thôn quanh khu vực di tích. Phía ngoài cửa động Tam Thanh hiện nay còn có nhà sàn và mô hình cọn nước, cối giã gạo đặc trưng của người dân tộc Tày Lạng Sơn.

Chùa Tam Thanh nổi tiếng bởi những giá trị văn hoá nghệ thuật của di tích.
- Có một hệ thống bia Ma Nhai khá phong phú có giá trị về mặt sử liệu và văn hoá nghệ thuật do các văn thân, thi sĩ qua các thời kỳ lịch sử lưu lại.
- Tấm bia có niên đại cổ nhất ở di tích là tấm bia được Binh Sứ Bắc Quân Đô Phủ, Đô Đốc Thiên Sự Vũ Quận Công Vi Đức Thắng tạc khắc vào thời Lê - Vĩnh Trị thứ 2 (1677) bia có tên là: "Trùng tu Thanh Thiền Động" nội dung bia ghi lại việc hưng công trùng tu di tích này của ông.
- Tấm bia cổ tiếp theo là của tác giả Ngô Thì Sĩ tạc vào năm Kỷ Hợi (1779) là một bài thơ ca ngợi cảnh đẹp sơn thủy hữu tình của di tích.
- Ngoài ra là hai bài thơ của hai vị quan triều Nguyễn (Đoàn Đình Duyệt và Tôn Thất Tố) cho tạc khắc khi theo giá vua khải Định năm 1918 ra tuần thú miền Bắc, nội dung ca ngợi vẻ đẹp danh thắng này. Tại di tích hiện còn có tấm bia chữ Nôm do tuần phủ Thái Bình là Đào Trọng Vận viết năm 1924, bia có nội dung ca ngợi cảnh đep của di tích và được phiên âm với nội dung:

                   " Xanh xanh xanh ngắt trấn thành Tây
                   Cảnh động này xây lắm vẻ say
                   Non nước  đi về quen bóng hạc
                   Gió mây đưa đón thoảng làn mây
                   Giá trong bể hoạn gương còn tỏ
                   Lửa ngất non tình đá cũng ngây
                   Trải mấy tang thương lầm bụi tục
                   Rượu bầu thơ túi vẫn là đây"

Trong thời kỳ chống thực dân Pháp và của đế quốc Mỹ xâm lược, động Tam Thanh là nơi cất giữ kho tàng hậu cần của quân đội ta. Nơi đây đã chứng kiến biết bao những trận đánh oai hùng giữa quân đội ta với kẻ thù.
Ngoài chùa Tam Thanh còn có 3 điểm thắng cảnh khác là: động Nhị Thanh, , Thành nhà Mạc và nàng Tô Thị
-Động Nhị Thanh được danh nhân Ngô Thì Sĩ khám phá và tôn tạo khi ông làm Quan Đốc Trấn Lạng Sơn từ năm 1777 – 1780
- Tượng Nàng Tô Thị chờ chồng như một biểu tượng cho lòng chung thuỷ son sắt của người phụ nữ Việt Nam.
- Đây là một di tích kiến trúc quân sự phản ánh một thời kỳ chiến tranh tương tàn trong lịch sử Việt Nam.
Tam thanh còn gắn liền với câu ca dao :
“ Đồng đăng có phố kỳ lừa
Có nàng Tô Thị
Có chùa Tam Thanh”
Chùa Tam Thanh là di sản văn hóa quí báu của nước ta nói chung, của tỉnh Lạng Sơn nói riêng.. Khu di tích đã được xếp hạng cấp Quốc Gia từ năm 1962. Khu di tích này luôn được các cấp, các ngành quan tâm bảo vệ, đầu tư tôn tạo nhằm phục vụ ngày càng tốt hơn nhu cầu tham quan, hành lễ của nhân dân trong vùng và du khách thập phương. Hàng năm cứ mỗi độ xuân về ngày mười lăm tháng giêng (âm lịch ) chùa Tam Thanh lại nô nức tổ chức lễ hội truyền thống để du khách thập phương xa gần về đây vãn cảnh thăm quan chùa .